Plany rozbioru ziem polskich przez sąsiednie kraje sięgają XIV wieku, kiedy to książę opolski Władysław Opolczyk doprowadził do oderwania od Polski Rusi Halickiej na rzecz Węgier.
Taką próbę podjęto również w XVII wieku w czasie wojny polsko-szwedzkiej ustanawiając traktat w Radnot w1656 roku, który miał podzielić Polskę między Szwecję, Brandenburgię i Księcia Siedmiogrodu. Traktat nie wszedł w życie z powodu rozpoczęcia wojny duńsko-szwedzkiej.
Król August II z saskiej dynastii kilkakrotnie planował odstąpienie części ziem Rzeczypospolitej Polskiej sąsiednim krajom w zamian za pomoc we wprowadzeniu absolutnych rządów na pozostałej części kraju.
W XVIII wieku Polska ogarnięta anarchią i właściwie pozbawiona siły zbrojnej nie była w stanie stawiać oporu potężnym sąsiadom. 11 kwietnia 1764 roku Rosja i Prusy podpisały tajny układ, w którym zobowiązywały się do zbrojnego wystąpienia przeciwko Polsce w wypadku zagrożenia ich interesów na jej terytorium.
W latach 1772-1795 dokonano trzech rozbiorów i przez prawie 150 lat Polska byla ujarzmiona przez chciwych zaborców.
Mapa trzech rozbiorów Polski (Źródło: Wikipedia)
26 września 1815 roku w Paryżu trzy mocarstwa Prusy, Rosja i Austria podpisały Święte Przymierze. Był to sojusz zawarty po zakończeniu wojen napoleońskich, w którym kraje te zobowiązywały się do stosowania zasad chrześcijańskich i sprawiedliwości (!) w swojej polityce. W rzeczywistości chodziło o wspólną walkę z liberalizmem i ruchami rewolucyjnymi. Obawiano się również polskiego ruchu niepodległosciowego.
Pierwszy rozbiór
Pierwszy rozbiór dokonany był w 1772 roku i w jego rezultacie Polska straciła prawie 30% ziem i ponad 35% ludności.
- Rosja zagarnęła polskie Inflanty i ziemie białoruskie za Dźwiną i Dnieprem, w tym Połock, Witebsk, Orszę, Mohyłów, Mścisław, Homel i Dyneburg. Stanowiło to 96.509 km² czyli 12.7% terytorium Polski, na którym mieszkało 1.310.000 ludności (11.5%)
- Prusy zagarnęły Pomorze, Ziemię Chełmińską, Warmię i część Kujaw, w tym Chełmno, Puck, Elbląg, Malbork, Chojnice, Starogard, Inowrocław, Kruszwicę, Bydgoszczę (dzisiaj Bydgoszcz), Grudziądz, Tczew, ale bez Gdańska i Torunia. Wszystkie te terytoria liczyły 37.996 km², co stanowiło 5% terytorium Polski, zaś ludność wynosiła 580.000 (5.1%)
- Austria zajęła dużą część pierwotnej Małopolski i Ruś Czerwoną po górną Wisłę na północy i po Zbrucz na wschodzie. Znalazły się tam przedmieścia Krakowa na prawym brzegu Wisły, Wieliczkę, Bochnię, Tarnów, Rzeszów, Przemyśl, Podhale, Bełz, Zamość, Lwów, Tarnopol, Trembowlę, Stanisławów i Kołomyję. Ziemie te obejmowały obszar o powierzchni 89.670km² czyli 11,8% terytorium Polski zamieszkałe przez 2.130.000 ludności (18,6%)
Zaborcy zażądali od Sejmu Polskiego zatwierdzenia tego rozbioru. Sejmiki zostały sterroryzowane przez obce wojska, głównie rosyjskie, które wybrały najbardziej ustępliwych posłów. Grożono, że jeśli Sejm nie zgodzi się na utratę tych ziem przez Polskę, to zaborcy zagarną jeszcze więcej. W czasie posiedzenia, na którym odbyła się ratyfikacja, grupa patriotycznych posłów sprzeciwiła się rozbiorowi. W szczególnie dramatyczny sposób zaprotestował poseł z Nowogródka Tadeusz Rejtan. Jan Matejko upamiętnił to wydarzenie na swoim mistrzowskim obrazie pt. „Rejtan - upadek Polski”, natomiast Jan Kaczmarski przedstawił to w swojej piosence pt.„ Rejtan czyli raport ambasadora”.
Jan Matejko, Rejtan - upadek Polski, 1866, olej na płótnie (Źródło: Wikipedia)
Niestety, wraz z ratyfikacją, Sejm ustanowił inne niekorzystne dla Polski umowy handlowe i gospodarcze.
Oba państwa germańskie Prusy i Austria okaleczyły Koronę w sposób bolesny. Polska została odcięta od morza, a dolna Wisła była w całym swym biegu w ręku Prus. Gdańsk pozostał polską enklawą, ale bez terytorialnego połączenia z resztą państwa. Austria zabrała kopalnie soli, co miało ogromne znaczenie gospodarcze, oraz duże obszary żyznej ziemi, szczególnie na Rusi Czerwonej. Prusy zabrały żyzne ziemie oraz kilka ważnych miast handlowych, ale przede wszystkim zawładnęły całym handlem zamorskim Korony odbywającym się przez Wisłę do Gdańska. Ze wszystkich zaborców to Prusy osiągnęły największą korzyść i stały się odtąd państwem mocarstwowym.
Zabrane przez zabór rosyjski ziemie miały stosunkowo mniejsze znaczenie. Wśród ludności tam zamieszkałej było dużo ludności białoruskiej i katolicko-łotewskiej. Były na tym terenie dosyć duże ośrodki polskiej kultury, ale nie stanowiły takiego znaczenia jak Wilno, Grodno, Kowno i Brześć.
Pomimo tej bolesnej katastrofy strat terytorialnych przez 21 lat pierwszego rozbioru Polska dokonała wielu przemian i dużo osiągnęła. Była wciąż silnym i żywotnym państwem. Został ustanowiony stały rząd pod nazwą Rady Nieustającej, którym kierował król Stanisław August. Rada rządziła całym aparatem państwowym, a przede wszystkim wojskiem i skarbem. Gospodarka finansowa została uporządkowana. Bardzo rozwinęły się polskie rolnictwo i przemysł. W 1773 roku została powołana Komisja Edukacji Narodowej, której działalność ogromnie podniosła poziom oświaty w całej Polsce.
3 maja 1791 roku ustanowiono Konstytucję. Była to wielka reforma polskiego ustroju. Wprowadzała monarchię dziedziczną, co w tamtych czasach uważane było za krok konieczny dla wzmocnienia państwa. Zlikwidowano „liberum veto” i zreformowano Sejm. Ustanowiono wspólny rząd dla Korony i Litwy, które stały się jednym państwem. Była to druga Konstytucja pisana po Konstytucji Stanów Zjednoczonych.
Drugi rozbiór
Drugi rozbiór odbył się w roku 1793 i wówczas Polska utraciła dodatkowo prawie 44% swojej powierzchni i 4 mln ludzi.
Rosja postanowiła rozprawić się zbrojnie z Polską za uchwalenie Konstytucji 3 Maja bez jej zgody. Wojna rozpoczęta 4 maja 1792 roku (w pierwszą rocznicę Konstytucji) po dwóch miesiącach zakończyła się klęską Polski. Król Stanisław Poniatowski, na żądanie carycy Katarzyny II, zaprzestał walki i przystąpił do Konfederacji Targowickiej sprzyjającej interesom Rosji. 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały nowy traktat rozbiorowy. Sprzeciwy członków Stronnictwa Patriotycznego nic nie dały.
Tym razem dwa mocarstwa Rosja i Prusy zagarnęły dodatkowo następujące ziemie:
- Rosja zagarnęła 250.000 km², na co składał się ogromny obszar Ukrainy oraz wielka część Białorusi, Polesia, Wołynia i Podola. Zagarnięte zostały Żytomierz, Humań, Winnica, Berdyczów, Bar, Bracław, Kaniów, Kamieniec Podolski, Pińsk, Mozyrz, Słuck, Mińsk, Bobrujsk, Borysów i Dzisna. Zamieszkiwało tam 3 mln ludności.
- Prusy zajęły obszar 58.300 km², na którym znajdowały się Gdańsk, Toruń, Poznań, Gniezno, Kalisz, Częstochowa, Piotrków, Łęczyca, Sieradz, Płock, Sochaczew, Łowicz i Rawa Mazowiecka. Ludność tam zamieszkała wynosiła około 1 mln.
Rozbiór został zatwierdzony przez „niemą” sesję sejmu grodzieńskiego.
Alegoria umarłej Polski, Włodzimierz Tetmajer, 1895, malowidło w katedrze św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu (Źródło: Wikipedia)
Po drugim rozbiorze z Polski pozostał jedynie okrojony kadłub terytorialny, który obejmował Warszawę, Kraków (bez przedmieść za Wisłą), Wilno, Grodno, Kowno, Brześć, Łuck, Lublin, Sandomierz, Kielce i lenną Kurlandię. Zarządzono też, że wojsko polskie będzie zmniejszone do liczby 15.000. Ten kadłub państwa przetrwał dwa lata.
Trzeci rozbiór
3 stycznia 1795 roku odbył się trzeci rozbiór Polski, po upadku Powstania Kościuszkowskiego, w którym to Polacy zaprotestowali przeciwko uciemiężeniu przez zaborców. Trzeci rozbiór doprowadził do całkowitego rozgrabienia pozostałej ziemi polskiej i Rzeczypospolita zniknęła z mapy świata. Trzy mocarstwa ponownie podzieliły się pozostałą ziemią polską.
- Rosja zagarnęła Wilno, Kowno, Grodno, Nowogródek,, Brześć Litewski, Łuck, Krzemieniec oraz Kurlandię. W ten sposób dołączyła do poprzednio zagarniętych ziem polskich obszar 120 tys. km kw. wraz z 1.2 mln ludzi tam mieszkających.
- Prusy zajęły Warszawę, Białystok, Łomżę, Ostrołękę, Suwałki, lewobrzeżne przedmieścia Grodna i Kowna. Tym razem zagarnęły.dodatkowo 55 tys. km kw. i około 1 mln Polaków.
- Austria przechwyciła Kraków, Kielce, Radom, Sandomierz, Lublin i Siedlce Do uprzednio zagrabionych ziem dodała 47 tys. km kw. oraz 1.2 mln mieszkańców.
Podsumowanie rozbiorów
W ten sposób cała Korona z wyjątkiem Ukrainy, Wołynia i części Podola znalazła się w rękach niemieckich. Litwa została podzielona między Rosję i Prusy, przy czym większą część zabrała Rosja.
W czasie podpisywania Konwencji Petersburskiej w 1797 roku trzy mocarstwa zobowiązały się nigdy więcej nie używać nazwy „Królestwo Polskie”.
Karykatura przedstawiająca Polskę jako tort śliwkowy do podziału między czterech (!) biesiadników-zaborców — satyryczna rycina autorstwa Johna Lodge'a dla Westminster Magazine, sierpień 1774, ze zbiorów British Museum (Źródło: Wikipedia)
W wyniku trzech rozbiorów wrogie Polsce państwa zagarnęły:
- Rosja: 466.509 km² oraz 5.5 mln. mieszkańców
- Prusy: 151.296 km² i ok. 2.6 mln mieszkańców
- Austria: 136.670 km² i około 3.3 mln ludzi
Po trzecim rozbiorze obszar zagarniętych ziem polskich stanowił ponad połowę terytorium Prus, zaś Polacy stanowili blisko połowę jego ludności. Od tego momentu, przez 123 lata, aż do 1918 roku, Polska jako suwerenne państwo nie istniała.
Trójkąt Trzech Cesarzy, a właściwie Kąt Trzech Cesarzy (niem. Drei Kaiser Ecke, ros. Угол Трёх Императоров) [logicznie, to powinno być »trójstyk« -przyp. red.] to miejsce, gdzie w latach 1846-1915 zbiegały się granice trzech europejskich mocarstw, które brały udział w rozbiorach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dzisiaj jest to miejsce w okolicach miast Mysłowice i Sosnowiec. Do końca pierwszej wojny światowej był to ważny punkt turystyczny, który odwiedzało 3-8 tysięcy turystów tygodniowo.
Jeszcze Polska nie zginęła...
Polacy nigdy nie pogodzili się z niewolą i nie uważali się za naród poddańczy. Nasilone germanizacja i rusyfikacja narodu polskiego nie powiodły się. Powstawali zbrojnie przeciwko obcym najeźdźcom składając ofiary własnego życia. Kolejne powstania — Kościuszkowskie rozpoczęte 24 marca 1794 roku, Powstanie Listopadowe z 29 listopada 1830 roku, Powstanie Krakowskie z 20 lutego 1846 roku, oraz Powstanie Styczniowe z 22 stycznia 1863 roku — były bohaterskimi zrywami zniewolonego narodu.
Świat zewnętrzny milczał i tylko nieliczne głosy wypowiadały się w obronie Polski. Hiszpania sprzeciwiła się pierwszemu rozbiorowi Polski i król Karol III zaoferował zbrojną pomoc, jednak sprzeciwiła się temu Francja. Obóz „oświecenia” w Europie poparł rozbiór z zapałem. Francuski pisarz Voltaire w liście do do Fryderyka Wielkiego napisał: „Najjaśniejszy Panie, mówią że to Pan obmyślił rozbiór Polski: wierzę temu, ponieważ objawia się w tym geniusz”.
Jedynym państwem, które nigdy nie uznało rozbiorów Rzeczypospolitej, było Imperium Osmańskie (Turcja). Przy każdej prezentacji ambasadorów na dworze Sułtana aż do roku 1918 oznajmiano, że „poseł z Lechistanu jeszcze nie przybył”.
Przed zaborami powierzchnia Polski wynosiła 754.475 km². W wyniku wojen polsko-rosyjskich oraz zagarnięcia przez Polskę Zaolzia w 1938 roku (około 900 km²) powierzchnia kraju osiągnęła 389.700 km² i tyle wynosiła w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej. W chwili obecnej, obszar Polski, kolejny raz okrojonej po drugiej wojnie światowej, wynosi już tylko 312.696 km².
A jednak uzyskanie wolności przez Polskę w 1918 roku było wydarzeniem o ogromnej wadze. Kraj nasz stał się niepodległy, z własnym rządem, z własnymi granicami i gdzie znowu wolno było mówić językiem polskim.
Dzień 11 listopada obchodzony jest uroczyście w całej Polsce. Coroczny Marsz Niepodległości, w którym tysiace polskich patriotów przechodzi ulicami Warszawy, jest przekazem dla świata, że Polska istnieje. Brońmy naszej niepodległości i obchodów tego świętego dnia.
