Mikołaj Kopernik to "człowiek, który wstrzymał Słońce, a ruszył Ziemię", jak to się o nim powszechnie opowiada. Tymczasem, był to ktoś o naprawdę wszechstronnych zainteresowaniach, kto gruntownie zrewolucjonizował naukę. W tym roku przypada 550 rocznica jego urodzin.
Ponieważ był przede wszystkim astronomem, ludzie zapominają, że był prawdziwym erudytą, wszechtronnie wykształconym, o wielu zainteresowaniach i umiejętnościach. Nie tylko zrewolucjonizował sposób postrzegania naszego Układu Słonecznego i to jeszcze w XV wieku, ale na codzień służył biskupstwu Warmii w północno-wschodniej Polsce, a ponadto był głównym kanonikiem wspólnoty, prawnikiem, ekonomistą, oraz medykiem, aby wymienić tylko najważniejsze z jego ról.
Wykształcenie
Urodzony 19 lutego 1473 r. w Toruniu, ważnym mieście na północy Polski, był najmłodszym z czworga dzieci bogatego kupca miedzi z Krakowa, Mikołaja Kopernika seniora i Barbary, z domu Watzenrode, córki bogatego kupca toruńskiego. Po śmierci ojca w połowie lat 80-tych XV wieku, matka Mikołaja oddała go pod opiekę wuja ze strony matki – Łukasza Watzenrode, ówczesnego biskupa warmińskiego.
Mikołaj Kopernik, tzw. "portret toruński", (anonimowy, ok. 1580) (Źródło: Wikipedia)
Biskup pragnął, aby jego siostrzeniec zdobył solidne wykształcenie i w tym celu, w 1491 r., wysłał Kopernika na Uniwersytet Krakowski (dziś Uniwersytet Jagielloński) na studia humanistyczne. Tam Kopernik zetknął się ze swoją przyszłą pasją – astronomią. Pod wpływem wuja, Kopernik wykształcił się na kanonika, co zapewniło mu stały i regularny dochód, który z kolei pozwolił mu poświęcić się badaniom astronomicznym.
Studia w Krakowie dały Kopernikowi gruntowne podstawy wykładanej na uniwersytecie astronomii matematycznej (arytmetyka, geometria, optyka geometryczna, kosmografia, astronomia teoretyczna i obliczeniowa) oraz dobrą znajomość pism filozoficznych i przyrodniczych Arystotelesa (De coelo, Metafizyka ) i Awerroesa, pobudzając jego zainteresowanie nauką i zapoznając go z kulturą humanistyczną.
W Krakowie Kopernik zaczął gromadzić obszerną bibliotekę astronomiczną, która - wraz z jego najwcześniejszymi zapisami naukowymi - została wywieziona jako łup wojenny przez Szwedów podczas potopu w latach pięćdziesiątych XVII wieku i obecnie znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali.
Po spędzeniu 4 lat w Krakowie, Kopernik kontynuował naukę w najbardziej prestiżowych uczelniach Europy – Bolonii i Padwie, gdzie studiował prawo kanoniczne, uzyskując ostatecznie stopień doktora na Uniwersytecie w Ferrarze, oraz medycynę.
Po ukończeniu studiów we Włoszech, 30-letni Kopernik wrócił na Warmię, do Lidzbarka Warmińskiego, gdzie zaopiekował się swoim podupadającym na zdrowiu wujem i gdzie spędzał większość swojego czasu, oprócz krótkich podróży do Krakowa i pobliskich miast pruskich: Torunia (Thorn), Gdańska (Danzig), Elbląg (Elbing), Grudziądz (Graudenz), Malbork (Marienburg), Królewiec (Königsberg).
Wiele talentów
Kopernik był sekretarzem i lekarzem swojego wuja od 1503, aż do śmierci wuja 29 marca 1512. Mieszkał na zamku biskupim w Lidzbarku (Heilsberg), gdzie rozpoczął pracę nad swoją teorią heliocentryczną. Pełniąc funkcje urzędowe, brał udział w prawie wszystkich obowiązkach politycznych, kościelnych i administracyjno-gospodarczych swojego wuja.
Po śmierci wuja-biskupa Kopernik przeniósł się w 1510 r. do Fromborka, gdzie spędził resztę życia, oddając się pracy astronomicznej. Nie miał tyle czasu, ile by chciał, aby właściwie skupić się na swoich badaniach astronomicznych, zważywszy, że udzielał się na wielu polach. Był mianowany rektorem kapitularza katedry warmińskiej, ponadto pełnił funkcję posła w sejmiku pruskim. Podczas jednej z rozpraw w Grudziądzu, Kopernik ujawnił swój talent i zamiłowanie do ekonomii, ogłaszając swój „traktat monetarny”, w którym wyjaśnił mechanizm inflacji jako jedną z przyczyn zubożenia społeczeństw.
Katedra we Fromborku (2010) (Źródło: Wikipedia)
Do zdumiewających talentów Kopernika można dodać fakt, że w toku wojny Polski z Zakonem Krzyżackim w latach 1519-1521, Kopernik z powodzeniem pełnił rolę stratega podczas krzyżackiego oblężenia Olsztyna – jednej z najważniejszych twierdz południowej Warmii - kiedy to kierował obroną Olsztyna i Warmii przez wojska królewskie Polski. Reprezentował także stronę polską w późniejszych negocjacjach pokojowych.
Medycyna
Dla nas Kopernik to przede wszystkim astronom. Jednak dla współczesnych był lepiej znany jako lekarz. Był uważany za wykwalifikowanego praktyka medycyny, co w czasach, gdy lekarzy było bardzo niewielu, wystarczało, by uczynić go sławnym.
Kopernik rozpoczął swoje studia medyczne jeszcze na Uniwersytecie w Padwie, jednym z najbardziej wówczas znanych ośrodków edukacji medycznej w Europie. Uzyskał tam tytuł licencjata, a po kolejnym roku licencję terapeutyczną (veniam practicandi), ale nigdy nie uzyskał stopnia doktora w Padwie, choć zawsze nazywano go doktorem medycyny („medici doctor”).
Kiedy Kopernik wrócił na Warmię w 1503 roku, przez kilka pierwszych lat był osobistym „medicusem” i sekretarzem swojego wuja biskupa Lucasa Watzenrode. Po śmierci wuja w 1512 roku Kopernik został osobistym lekarzem kolejnych 4 biskupów warmińskich i współbraci z kapituły warmińskiej we Fromborku.
Kopernik praktykował medycynę nie tylko w diagnozowaniu i opiece nad pacjentami, ale także w osobistym przygotowywaniu przepisanych leków. Często konsultowano się z nim (consiglia) z kilku innych miast, m.in. z Gdańska, Królewca, Lubawy, Elbląga i Olsztyna. Współpracował i konsultował się także z Janem Benedyktem Solfą i Laurencem Willem, ówczesnymi oficjalnymi polskimi lekarzami królewskimi.
W czasie epidemii w 1519 r. Kopernik zastosował profilaktykę sanitarną, zaopatrując kilka warmińskich i pomorskich miast w nowatorski system wodociągowy.
De revolutionibus...
Jego najsłynniejszym niewątpliwie osiągnięciem jednak było „De Revolutionibus Orbium Coelestium”, czyli „O obrotach sfer niebieskich”, epokowe dzieło które miało zmienić potoczny pogląd na wszechświat i naszą w nim pozycję. Dzieło to, w którym opisuje swoją przełomową teorię heliocentryczną, która całkowicie odwróciła postrzeganie ludzkiej egzystencji i otaczającego ją wszechświata, dowodząc, że to nie Ziemia, ale Słońce jest centralnym punktem naszego układu planetarnego, stało się jego trwałą spuścizną na skalę światową.
Choć opublikowana jeszcze za życia Kopernika, na akceptację i oficjalne uznanie za wiarygodną jego teoria musiała czekać prawie 3 wieki. Była ono wówczas ostro krytykowane przez Kościół, który uznał ją nawet za herezję, mimo że autor zadedykował swoje dzieło samemu Papieżowi, a ten początkowo przyjął teorię bardzo pozytywnie. Kościół katolicki przez pewien czas nie dostrzegał badań Kopernika ani ich konsekwencji. Dzieło „O obrotach...” trafiło do „Indeksu ksiąg zakazanych” dopiero 70 lat później i aż do połowy XIX wieku pozostawało pod ścisłym tabu.
Astronom Kopernik - Rozmowa z Bogiem, obraz olejny Jana Matejki, 1873 (Źródło: Wikipedia)
Zaproponowana przez Kopernika teoria głosiła, że to planety obiegają Słońce jako stały punkt, do którego należy odnosić ich ruchy; że Ziemia jest planetą, która oprócz tego, że co roku okrąża Słońce, raz dziennie obraca się wokół własnej osi; i że bardzo powolne, długoterminowe zmiany w kierunku tej osi odpowiadają za zjawisko tzw. precesji równonocy, czyli cyklicznej zmiany orientacji osi obrotu Ziemi, z okresem 25.772 lat.
Ten schemat niebios jest zwykle nazywany układem heliocentrycznym, czyli „skupionym na Słońcu”, od greckiego słowa helios, oznaczającego „słońce” i stoi w bezpośredniej opozycji do obowiązującego do tamtej pory układu geocentrycznego, z Ziemią w centrum, zaproponowanego przez Arystotelesa i rozwiniętego prawie do granicy absurdu przez Ptolemeusza.
Kopernik konsekwentnie trzymał się jednak jednego ze standardowych przekonań swoich czasów, a mianowicie, że ruchy ciał niebieskich muszą składać się z jednostajnych ruchów okrężnych. Z tego powodu nie był w stanie wyjaśnić obserwowanego pozornego ruchu planet.
Sama publikacja jego dzieła to historia intrygi i zdrady. Aby zorganizować publikację, uczeń i współpracownik Kopernika któremu powierzono manuskrypt, Georg Rheticus, wybrał czołowego drukarza w Norymberdze, wiodącym ośrodku drukarskim tamtych czasów, niejakiego Johanna Petreiusa, który w latach trzydziestych XVI wieku opublikował wiele starożytnych i współczesnych dzieł astrologicznych. Ten jednak pozwolił na to, aby Andreas Osiander (1498–1552), teolog doświadczony w produkcji książek matematycznych, a także czołowa postać polityczna miasta, dodał od siebie, bezpośrednio po stronie tytułowej, niepodpisany „list do czytelnika”, który utrzymywał, że zawarte w nim hipotezy nie odnoszą się do prawdy i że, w każdym razie, astronomia nie jest w stanie znaleźć przyczyn zjawisk niebieskich. Dopiero w wiele lat później, wielki Johannes Kepler, ujawnił całą intrygę.
Manuskrypt "De revolutionibus..." (Źródło: Wikipedia)
Legenda głosi, że wydrukowany egzemplarz De revolutionibus... trafił w ręce Kopernika kilka dni po tym, jak stracił przytomność na skutek wylewu, którego dostał w grudniu 1542 r., w wyniku czego też utracił mowę, a prawa strona jego ciała została sparaliżowana. Obudził się na wystarczająco długo, by zdać sobie sprawę, że trzyma w ręku swoją wielką księgę, a potem zasnął na zawsze w dniu 24 maja 1543 r.
Co ciekawe, zachował się do dzisiaj rękopis De revolutionibus sporządzony własnoręcznie przez Kopernika. Po wielu perypetiach, trafił do biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
Życie prywatne
Niewiele wiadomo o życiu prywatnym Mikołaja Kopernika, przynajmniej dopóki nie osiągnął wieku wielce dojrzałego. Gdzieś przed rokiem 1538, w jego życiu pojawiła się tajemnicza kobieta, Anna Schilling, która ponoć była powodem kilku interwencji biskupa Dantyszka, który zganił wielkiego astronoma i zażądał usunięcia „gospodyni” z jego siedziby.
Anna uważana kiedyś była za córkę Matthiasa Schillinga, znanego mincerza, który prowadził mennicę w Toruniu (1529-1535), a później w Gdańsku (1535-1540). Nie ma jednak żadnych dowodów na jakiekolwiek związki Kopernika z Schillingiem i jego rodziną.
Natomiast wielokrotnie odwiedzał on Gdańsk i utrzymywał bliskie kontakty z mieszkającymi w tym mieście kuzynami a w tym z krewną astronoma - Anną Krüger - która w 1515 roku wyszła za mąż za Arenda von den Schellingsa, kupca gdańskiego. Najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem zagadki jest przyjęcie, że to właśnie Anna – jako najbliższa krewna Kopernika – przebywała w jego domu we Fromborku w 1538 i 1539 r.
W odpowiedzi na drugie „ojcowskie upomnienie” biskupa Dantyszka z 2 grudnia 1538 r., żądając zwolnienia gospodyni, Kopernik napisał, że traktuje to z należytą powagą, ale trudno było szybko znaleźć uczciwą gospodynię, która byłaby krewną.
Anna wróciła do Gdańska prawdopodobnie już w 1539 roku. Po śmierci astronoma, ponownie odwiedziła Frombork, gdzie sprzedała posiadany dom. Traktowała Kopernika jak swojego najbliższego krewnego, bo był jej wujecznym dziadkiem. W chwili przybycia do Fromborka w 1537 lub 1538 r. miała 47 lub 48 lat, była więc o około 15 lat młodsza od astronoma. Była bogatą kobietą i to mogło być powodem zazdrości wrogich Kopernikowi kanoników oraz biskupa Dantyszka.
Na tle ówczesnych obyczajowych skandali Fromborka z udziałem kanonika Aleksandra Sculteti, być może Kopernik podpadł biskupowi z przesadnego poczucia moralności. Zresztą, sam biskup Dantyszek, zanim został księdzem, słynął z lubieżnego usposobienia, a później był też troskliwym ojcem. Opiekował się swoją nieślubną córką, urodzoną w dalekiej Hiszpanii.
Rewolucja kopernikańska
Kopernik znany jest jako geniusz astronomii, ale ten wielki człowiek renesansu był także matematykiem, inżynierem, żołnierzem, pisarzem, ekonomistą, klerykiem i, co nie mniej ważne, praktykującym lekarzem.
Odwaga, jaką wykazał się Kopernik, publikując teorię całkowicie sprzeczną z powszechnymi przekonaniami, zasługuje na najwyższe uznanie i jest słusznym powodem do dumy z jednego z najwybitniejszych ludzi w dziejach Polski. Z pewnością zasłużył na swoją pozycję wśród najbardziej szanowanych i uznanych naukowców.
Efekty publikacji dzieła Kopernika idą bardzo daleko. Dzieło to nie tylko podważyło panujący w średniowiecznej nauce pogląd o nieruchomości Ziemi, wprowadzając nowy, heliocentryczny model kosmologiczny: model Układu Słonecznego, w którym Ziemia krąży wokół Słońca, ale pośrednio spowodowało przyjęcie w nauce i filozofii zasady kopernikańskiej, wedle której sytuacja Ziemi we wszechświecie nie jest w żaden sposób szczególnie wyróżniona.
Kopernik zdetronizował nie tylko Ziemię, lecz otworzył nowe horyzonty poznawcze dla nauki nowożytnej, które doprowadziły do znaczących zmian w sposobie myślenia o świecie, jego relacjach do człowieka i religii.
