To, co człowiekowi do szczęścia najbardziej jest potrzebne, to smak wolności i poczucie prawdy i sprawiedliwości. Polacy, mimo szalonych wysiłków w walce z hitlerowskim i sowieckim totalitaryzmem, w wyniku politycznych układów zawartych po II wojnie światowej, doznali poczucia moralnej niesprawiedliwości, materialnej krzywdy i kolejnego zniewolenia. Tym boleśniej było to odczuwalne, że jesteśmy narodem, który od zawsze, od początków swego istnienia, umiłował wolność.
Ponad pięćdziesięcioletni okres zniewolenia komunistycznego był dla nas okresem ciężkiej próby oczekiwania na pełną niepodległość. Trwaliśmy w nadziei, którą podtrzymywało polskie słowo dochodzące do kraju od rodaków z Zachodu, od tych, którzy po wojnie pozostali na emigracji.
Nowe intelektualne elity kształtowała i promowała praca zespołu paryskiej „Kultury”, do grona szerokich odbiorców trafiało słowo mówione, przekazywane poprzez radio z polskojęzycznych rozgłośni z Londynu i z Monachium. Szczególnie to z Monachium, kierowane przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego i elity polskich emigrantów – Radio Wolna Europa (RWE) kształtowało postawy Polaków.
Kim był Jan Nowak-Jeziorański?
Naprawdę nazywał się Zdzisław Jeziorański. Pseudonimu Jan Nowak użył po raz pierwszy w 1943 roku, gdy wybierał się jako kurier Komendy Głównej Armii Krajowej, z misją do Londynu, do Polskiego Rządu na Uchodźctwie. Później używał tego nazwiska i imienia tak często w działalności publicystycznej – szczególnie jako twórca i redaktor RWE, że pseudonim zrósł się tak bardzo z jego postacią, że stał się częścią prawdziwego nazwiska.
Jan Nowak-Jezioranski w 1936 r. (Źródło: Wikipedia)
Zdzisław Jeziorański urodził się 3 października 1914 roku w Berlinie, w zasymilowanej, korzeniami sięgającej XVIII wieku, rodzinie żydowskiej. Nauki pobierał w polskich szkołach. Uczęszczał do Gimnazjum Państwowego im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Przyjaźnił się z synem Eugeniusza Kwiatkowskiego i to zapewne twórca Gdyni miał wpływ na podjęcie przez Jeziorańskiego studiów ekonomicznych. Był harcerzem 3 Warszawskiej Drużyny im. ks. Józefa Poniatowskiego.
Po ukończeniu studiów ekonomicznych w 1936 rozpoczął pracę jako starszy asystent w katedrze ekonomiki, w swojej Alma Mater, na Uniwersytecie w Poznaniu. W 1937 roku ukończył szkołę podchorążych i odbył służbę wojskową w dywizjonie artylerii konnej. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 roku i trafił do niemieckiej niewoli. Udało mu się uciec z niewoli i natychmiast włączył się w działalność polskiego podziemia.
Od 1940 działał w Związku Walki Zbrojnej, który w 1942 roku przemianowano na Armię Krajową. Zajmował się gromadzeniem i rozprowadzaniem materiałów propagandowych. Z polecenia dowódców AK pracował też w administracji niemieckiej, gdzie zdobywał wzory druków i dokumenty okupanta pomocne polskim organizacjom konspiracyjnym.
W 1943 zgłosił się jako ochotnik, na funkcję kuriera AK do władz polskich poza krajem. Swoje misje opisał w książce „Kurier z Warszawy” i pod takim określeniem będzie znany polskiej emigracji. W 2 Korpusie gen. Andersa uczył się obsługi radiostacji i skoków spadochronowych. Jako cichociemny wielokrotnie lądował w okupowanej Polsce.
Jako ostatni emisariusz dotarł do stolicy przed wybuchem powstania warszawskiego. Walczył w powstaniu i tracąc nadzieję na zwycięstwo, 7 września 1944 roku zawarł romantyczny, powstańczy ślub z łączniczką” Gretą” - Jadwigą Wolską. W przeddzień kapitulacji, działając z rozkazu komendanta AK gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, wyruszył do Londynu. Wywiózł setki dokumentów i zdjęć. Oboje z żoną przeżyli wojnę. Jadwiga bardzo emocjonalnie i fachowo wspierała emigracyjną działalność polityczną i publicystyczną swego męża. Po wojnie pozostali na Zachodzie. W latach 1948–1951 Jan pracował w redakcji w Sekcji Polskiej brytyjskiej rozgłośni radia BBC.
Radio BBC — „Tu mówi Londyn”.
The first BBC broadcast in Polish was transmitted on September 7, 1939, seven days after the start of World War II and four days after Great Britain entered the war with Germany. Its jingle was the letter V beginning the word "Victory" in Morse code. At the outbreak of the war, BBC spoke in seven languages to the world, and in forty-five by the end of the war. The first to speak on its waves was the Ambassador of the Republic of Poland in London, Edward Raczyński. He spoke of Poland's struggle "in the name of the principles of freedom and justice, which it has not betrayed in its history."
W audycjach sekcji polskiej BBC bardzo często występowali przedstawiciele polskich władz cywilnych i wojskowych. Początkowo audycja miała tylko 15 minut, ale pod koniec wojny rozrosła się do dwunastu piętnastominutowych odcinków na dobę. Po zawarciu układu Sikorski-Majski, nadawane treści, były przez Brytyjczyków poddawane drobiazgowej analizie. Cenzurze podlegało wszystko to, co Brytyjczycy mogli uznać za antysowieckie. Interesy polskie znalazły się wówczas w sprzeczności z interesami brytyjskimi. Przykładem tej sytuacji może być sprawa zbrodni katyńskiej, o której radio BBC milczało. Krytyka spadła nie na morderców (Związek Sowiecki) ale na ofiary — Polaków, którzy domagali się wyjaśnienia mordów na polskich oficerach.
Mimo ścisłego nadzoru brytyjskiego kierownictwa, audycje miały wielkie znaczenie dla Polaków. Informowały o walkach na froncie zachodnim, pozwalały utrzymywać łączność z polskim zbrojnym podziemiem, budziły (często płonną) nadzieję na pomoc w wywalczeniu wolności. Były jedynym kontaktem okupowanej Polski z Polakami na Zachodzie. Pod koniec wojny zespół sekcji polskiej BBC liczył 17 osób, wśród których były wybitne osobistości świata kultury i nauki, a między nimi działacz ZPwN (Związek Polaków w Niemczech), warszawski korespondent PAT (Polskiej Agencji Telegraficznej), oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i późniejszy profesor historii na UWM (Uniwersytet Stanowy Wisconsin w Milwaukee) Marian Kamil Dziewanowski.
Działalność Jana Nowaka–Jeziorańskiego w radio BBC w Wielkiej Brytanii pomogła w uświadomieniu zachodniej opinii publicznej skali zbrodni hitlerowskich na terenie Polski.
W okresie PRL-u i obecnej wówczas cenzury, władze próbowały ograniczyć dostęp do odbioru polskojęzycznych audycji BBC, które były dla słuchaczy okazją do poznania informacji z niezależnych źródeł. Oprócz wiadomości i komentarzy nadawano programy publicystyczne, popularnonaukowe, o tematyce kulturalnej i religijnej. Słuchanie radia zza żelaznej kurtyny było do lat osiemdziesiątych (do 1989) dwudziestego wieku przestępstwem, za które groziła kara grzywny a nawet więzienia.
Na początku lat 90-tych Polska Sekcja BBC zaczęła współpracować z Polskim Radiem.
Due to reorganization at the BBC, on October 25, 2005, a decision was made to dissolve 10 language sections, including the Polish one. The money saved in this way was to be used to create an Arabic-language television. In the last year of operation, a total of 58 people worked in the Polish section - 32 in Warsaw and 26 in London. The Polish Section of the BBC transmitted its last broadcast on December 23, 2005
Historia sekcji polskiej RWE
Drugim po Sekcji Polskiej radia BBC ważnym polskojęzycznym źródłem informacji było Radio Wolna Europa (RWE), które utworzone zostało w 1949 roku w Nowym Jorku z inicjatywy „Narodowego Komitetu na Rzecz Wolnej Europy”. Radio Wolna Europa nadawało audycje do krajów bloku wschodniego (tzw. krajów „demokracji ludowej”), które po 1945 roku znalazły się w strefie wpływów Związku Sowieckiego oraz wcielonych do niego republik bałtyckich (Litwy, Łotwy, Estonii). Do pozostałych republik Związku Sowieckiego swoje audycje transmitowało Radio Swoboda.
Jan Nowak-Jeziorański w RWE (Źródło: Wikipedia)
W początkowej fazie organizowania rozgłośni Radia Wolna Europa szefami sekcji polskiej w Nowym Jorku byli dyplomata Lesław Bodeński i dziennikarz Stanisław Strzetelski. Po wybuchu wojny koreańskiej, władze USA postanowiły zmodernizować rozgłośnię i zapewnić jej wysoki standard radiowo-profesjonalny. Służyć temu miało bezpośrednie ulokowanie całej rozgłośni w Monachium i zapewnienie jej należytej obsługi technicznej, finansowej i dziennikarskiej. Po konsultacjach z przedstawicielami Rządu RP na Uchodźctwie, funkcję szefa Rozgłośni Polskiej w Monachium powierzono w grudniu 1951 Janowi Nowakowi-Jeziorańskiemu — legendarnemu kurierowi i emisariuszowi Komendy Głównej AK i Rządu RP na uchodźctwie. Jeszcze przed końcem roku Nowak-Jeziorański powołał skład osobowy redakcji, w którym znaleźli się fachowcy z przedwojennego Polskiego Radia, korespondenci PAT, polscy dziennikarze i publicyści polityczni. Większość z nich to byli oficerowie 2 Korpusu gen. Władysława Andersa.
Pierwsza audycja RWE (Głos Wolnej Polski) została nadana z Monachium do Polski w 1952 roku w symbolicznym dniu 3 maja. Po dźwiękach hymnu narodowego, w inauguracyjnym przemówieniu do rodaków J. Nowak–Jeziorański powiedział: „Wiedzcie, że żadna kurtyna fałszu i kłamstw nie zdoła nam nigdy przysłonić prawdziwego waszego oblicza, oblicza Polski”. Stwierdził też, że najważniejszym zadaniem RWE wobec kraju będzie walka o zachowanie polskiej tożsamości i obrona społeczeństwa przed sowietyzacją.
Narzędziem tej walki była rzetelna informacja o wydarzeniach w Polsce i na świecie, przeciwstawianie się fałszowaniu polskiej tradycji i historii. Program RWE mimo potężnego zagłuszania, skutecznie łamał komunistyczny monopol informacyjny. RWE dostarczało rzetelnych informacji o wydarzeniach w kraju i na świecie, jako pierwsze podało wiadomość o poznańskim czerwcu 1956 roku, o interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, o wypadkach na Wybrzeżu w 1972 roku, o „Solidarności”. Wspierało opozycję w kraju, ujawniało zbrodnie dokonywane przez Służby Bezpieczeństwa PRL, stawało w obronie Kościoła katolickiego, podejmowało sprawę repatriacji Polaków z terenów Związku Sowieckiego.
Z rozgłośnią współpracowali najwybitniejsi polscy emigranci, artyści, zbiegli z kraju dysydenci, którzy obnażali działalność władz komunistycznych. RWE było słuchane w kraju. Polacy, mimo gróźb i kar, nocą szukali fali z wolnym słowem prawdy i konfrontowali je z propagandą reżimową. Swój stosunek do informacji oficjalnych wyrażali bojkotem polskich mediów, choćby w geście wyłączenia telewizji w godzinach wieczornego dziennika i pójścia w tym czasie na spacer. Niewątpliwie RWE miało niemały wpływ na kształtowanie się świadomości Polaków i na kolejne bunty przeciwko komunistycznej władzy. Współpraca Jana Nowaka–Jeziorańskiego z Jerzym Giedrojciem, ich obszerna korespondencja z twórcami polskimi i emigracyjnymi, publikowanie książek z” drugiego obiegu” — zakazanych w kraju — pozwoliła utrzymywać polską kulturę na światowym poziomie i przechować jej dorobek do czasów niepodległości.
W Kongresie Polonii Amerykańskiej
Jan Nowak–Jeziorański kierował Rozgłośnią Polską RWE nieprzerwanie do 1 stycznia 1976.
Po odejściu z RWE, przez 20 lat działał w Kongresie Polonii Amerykańskiej. Aktywnie wspierał starania Polski o przyjęcie do NATO. W 1994 rozpoczął publikowanie cyklu felietonów „Polska z oddali”, nadawanych w Programie I Polskiego Radia. W lipcu 2002, po 57 latach emigracji, Jan Nowak-Jeziorański wrócił do Polski i zamieszkał na stałe w Warszawie. Wygłaszał wtedy w radio cykliczne komentarze pod tytułem „Polska z bliska”. Zmarł 20 stycznia 2005 Warszawie. Pochowano go w polskiej ziemi, z honorami, z udziałem delegacji polskich i zagranicznych, 26 stycznia 2005.
Jan Nowak-Jeziorański w 2002 r. (Źródło: Forum, Foto: Jacek Lagowski)
Za życia i po śmierci Jan Nowak–Jeziorański uhonorowany został wieloma odznaczeniami państwowymi i honorowymi. Polski sejm ogłosił rok 2014 jego imieniem.
Był niezwykle aktywnym działaczem politycznym, autorem wielu książek, setek artykułów, angażował się w wiele jawnych i mniej jawnych akcji politycznych. Bez zaangażowania takich ludzi jak Jerzy Giedrojć i twórcy paryskiej Kultury oraz Jan Nowak–Jeziorański i RWE, pełna niepodległość Polski nie przyszłaby tak szybko.
Niezwykle ważne jest, aby pamiętać o tym, ile dla Ojczyzny zdziałali polscy emigranci, aby zajęli oni należne im miejsce na kartach podręczników historii, a co najważniejsze w umysłach młodego pokolenia jako autorytety intelektualne i moralne, na których budujemy naszą tożsamość narodową.
