Polska odzyskała niepodległość w 1918 r. po 123 latach nieobecności na europejskich mapach politycznych i podziale pod rosyjskim, austro-węgierskim i niemieckim panowaniem przez ponad wiek. Popierała ją oficjalna propolska polityka Stanów Zjednoczonych z 1915 r., wyrażona ostatecznie w czternastu punktach prezydenta Wilsona. Mimo trudnych do dokładnego oszacowania strat ludzkich i materialnych z lat 1914-1918, w listopadzie 1918 roku rozpoczął się proces kształtowania granic i kształtów ustrojowych odrodzonej II RP.
Joe T. Marshall (stoi, najdalej z prawej) z członkami Międzysojuszniczej Komisji Medycznej Czerwonego Krzyża z 1919 r., wysłanymi w celu zbadania sytuacji związanej z tyfusem plamistym w Polsce, oraz oficerami Wojska Polskiego, Polska, 1919 r. (Źródło: Fot. Joe T. Marshall, dzięki uprzejmości Harvard University Archives)
Proces odbudowy był żmudny, zarówno zewnątrz, jak i wewnątrz, aby zintegrować trzy zabory w jedność. Niejednoznaczność traktatu wersalskiego co do granic Polski doprowadziła do konfliktów zbrojnych z sąsiednimi państwami, potęgując skutki epidemii chorób zakaźnych, takich jak tyfus plamisty, grypa hiszpanka (1918-1919) i głód. Były też inne epidemie ospy, cholery, chorób przenoszonych drogą płciową i innych.
Prezydent Woodrow Wilson założył United States Food Administration (USFA) 10 sierpnia 1917 r. Stany Zjednoczone musiały dostarczać żywność swoim armiom i armiom alianckim, alianckim cywilom i Amerykanom w domu. Herbert Hoover był szefem USFA, kiedy ta organizacja została zlikwidowana wraz z zawieszeniem broni w listopadzie 1918 roku. Zastąpiła ją Amerykańska Agencja Pomocy. W 1919 roku powstała American Relief Agency (ARA) z budżetem przekraczającym 100 milionów USD.
Pracownicy humanitarni ze Stanów Zjednoczonych podróżowali po I wojnie światowej do krajów Europy zniszczonych działaniami wojennymi, których rządy nie były w stanie zaopiekować się najbardziej potrzebującymi. Amerykańskie wysiłki humanitarne znacznie przewyższały działania Wielkiej Brytanii, Włoch i Francji razem wzięte. Kontynuacja działań ARA przyczyniła się do ustabilizowania gospodarki, stworzenia miejsc pracy i pobudzenia wymiany produktów między krajami Europy Środkowej. Rząd polski zabezpieczał pożyczki i kredyty w bankach amerykańskich na bardzo korzystnych warunkach. Polonię amerykańską zachęcano do wspierania kredytu poprzez kupowanie polskich obligacji. Wraz z przybyciem lekarzy, pielęgniarek i dentystów z Amerykańskiego Czerwonego Krzyża pomoc zaczęła płynąć w postaci żywności, środków medycznych i odzieży. Pierwszy statek przybył do Gdańska w styczniu 1919 r. Grupa polskich Szarych Samarytanek stowarzyszonych z ARA przybył w czerwcu 1919 r. Pomoc ustabilizowała i podtrzymała kruchy rząd polski.
Rosło zaniepokojenie rozprzestrzenianiem się bolszewizmu w Europie Środkowej na zachód i rozprzestrzenianiem się epidemii tyfusu plamistego. Tyfus był chorobą endemiczną w Rosji na długo przed I wojną światową, ale epidemia tyfusu rozpoczęła się na froncie wschodnim w Serbii w 1914 roku. Rozprzestrzenianie się tyfusu prawdopodobnie rozpoczęło się wraz z wkroczeniem armii rosyjskiej na ziemie polskie w 1915 roku, krzyżując się z uchodźcami i armiami.
Zarażone wszy przenoszą tyfus, który jest szczególnie problematyczny w populacjach wrażliwych, dotkniętych wojnami, rewolucjami, uwięzieniami, na zatłoczonych obozowiskach i statkach, potęgowany przez głód i zniszczenie infrastruktury sanitarnej. Tyfus został po raz pierwszy opisany we Włoszech w 1546 roku przez Fracastoro.
Szacuje się, że do końca 1919 r. w Polsce było ponad 200 tys. zachorowań i ponad 18 tys. zgonów z powodu tyfusu plamistego. Wraz z końcem wojny wycofujące się wojska austriackie i niemieckie pozbawiły sprzętu punktów zaopatrzenia w żywność i placówek medycznych, co znacznie pogorszyło sytuację. Ocena komisji powołanej przez Czerwony Krzyż uznała sytuację za pilną ze względu na potencjalne ryzyko rozprzestrzenienia się choroby w całej Europie, ale brakowało jej funduszy.
Pracownicy amerykańskich organizacji pomocowych przybywający do Europy po I wojnie światowej zabiegali o aktywną współpracę z lokalnymi stowarzyszeniami i przedstawicielami władz lokalnych. Ostatecznie delegaci US Tyfus Relief Expedition, kierowani przez wojskowego chirurga pułkownika Harry'ego L. Gilchrista, pomogli w zorganizowaniu reakcji na epidemię tyfusu w Polsce. Gilchrist ściśle współpracował z polskim Ministerstwem Zdrowia Publicznego i jego Komitetem Centralnym kierowanym przez prof. Emila Godlewskiego, dr Wiktora Hryszkiewicza i dr Ludwika Rajchmana. Pułkownik Gilchrist miał doświadczenie w podobnych kampaniach w Belgii i Francji.
Przybycie Amerykańskiej Ekspedycji Pomocy Tyfusowi do Polski w sierpniu 1919 r. rozpoczęło się kampanią edukacyjną na temat rozprzestrzeniania się choroby, roli wszy jako nosiciela oraz konieczności zapewnienia warunków sanitarnych. „Atak” został przeprowadzony przez jednostkę Korpusu Medycznego w całości finansowaną przez armię amerykańską. Armia amerykańska wysłała dla narodu polskiego ubrania, maszynki do strzyżenia włosów, mydło, przenośne łóżka, wanny, mobilne pralnie, pojazdy i parowe instalacje dezynfekujące. Historyk Christopher Blackburn stwierdza: „W latach od zakończenia pierwszej wojny światowej po wojnie polsko-bolszewickiej Stany Zjednoczone dostarczyły do Polski ponad 750 000 ton metrycznych dostaw o wartości 200 000 000 USD”.
Wszystkim mieszkańcom nakazano dokładne oczyszczenie się i swoich domów, zabudowań gospodarczych, osad, wsi i miasteczek. Szczególne wyzwanie stanowili uchodźcy z terenów ukraińskich i rosyjskich, przybywających w takiej liczbie, że przytłoczyli oni system. Kwarantanna i obowiązkowe odwszawianie były częścią zadań kordonu sanitarnego ustanowionego wzdłuż wschodniej granicy Polski. Pomimo wspólnych wysiłków w 1920 roku liczba nowych przypadków wynosiła około 30 000 miesięcznie. Wielu lekarzy zmarło zarażonych przez pacjentów.
Fotograf z wykształceniem na Harvardzie, Joe Marshall, otrzymał zadanie udokumentowania wysiłków w imieniu Ligi Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża. Jego fotografie wraz z wpisami do dziennika dają świadectwo powojennych zniszczeń od sierpnia do września 1919 roku.
Minister spraw zagranicznych USA, z którym komisarze naradzali się w Warszawie przed wyjazdem na wieś, ostrzegał, że „Belgia to raj w porównaniu z Polską”. Znaleźliby „ludzkie wróble żywiące się trawą, korą i zupą z pokrzyw”. --Joe Marshall
Podczas gdy walki o granice Polski ucichły do lata 1919 r., starcia z sowieckimi bolszewikami — nie. Kolejne postępy rosyjskich wojsk bolszewickich na Ukrainę i Białoruś doprowadziły ostatecznie do wojny polsko-bolszewickiej. Akcja zbrojna wojska polskiego zakończyła się sukcesem, choć w sierpniu 1920 r. perspektywa całkowitego zniszczenia Polski była realna.
Postęp armii bolszewickiej dostarczył nowego źródła skażenia. Winston Churchill uważał, że rozprzestrzenianie się choroby pomogło Armii Czerwonej osiągnąć jej cele militarne. Oszacowano, że inwazja radziecka zniweczyła większość wysiłków związanych ze zwalczaniem tyfusu, zwłaszcza na terenach i w domach okupowanych przez żołnierzy radzieckich. Wojna zakończyła się zawieszeniem broni w październiku 1920 r. i traktatem ryskim w marcu 1921 r.
O ile wysiłki zbrojne w wojnie polsko-bolszewickiej zakończyły się zwycięstwem, o tyle walka z tyfusem — nie. Armia Czerwona zniweczyła wiele wysiłków anty-tyfusowych, zdobyła sprzęt i uszkodziła placówki medyczne. Chociaż misja armii amerykańskiej mająca na celu całkowite wyeliminowanie tyfusu z Polski nie powiodła się, uratowała wiele istnień ludzkich i zmniejszyła ciężar epidemii.
Artykuł pierwotnie opublikowany przez Minnesota Polish Medical Society. Opublikowane ponownie za zgodą.
Tłumaczył z angielskiego Andrzej Woźniewicz.
