Pierwszym ambasadorem amerykańskim, który przybył po wojnie do Polski, był Arthur Bliss Lane (16 June 1894 – 12 August 1956). Przyjechał do zrujnowanej Warszawy w lipcu 1945 roku. Ambasador przebywał już w Polsce wcześniej: w 1919 roku po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, a drugi raz w 1937 roku, kiedy Warszawa była jedną z najpiękniejszych stolic Europy.
Warszawa po wojnie
Teraz, trzy miesiące po wojnie, zobaczył Warszawę całkowicie zrównaną z ziemią. Ostateczna zemsta Niemców za Powstanie Warszawskie w 1944 roku systematycznie zniszczyła miasto dom po domu, przy pomocy miotaczy ognia. Dzień wcześniej, ambasador był w Berlinie i teraz zrozumiał, że zniszczenia, jakie tam zobaczył, były niczym w porównaniu z tym, czego dokonali Niemcy w Warszawie. Klejnot architektury — Błękitny Pałac, będący własnością Maurycego Zamoyskiego, który w 1919 roku stanowił siedzibę Ambasady Amerykańskiej — został zamieniony w kupę gruzów.
Ambasador Bliss Lane w Warszawie w 1945 r. (Źródło: Wikipedia)
Każdego dnia nieustannie przetaczały się przez Warszawę konwoje wojskowe w kierunku Rosji. Były to głównie wozy konne wypełnione towarami. Rosjanie wywozili bydło, meble i inne towary. Demontowali fabryki i wywozili maszyny do Rosji. W hotelu Polonia, gdzie umieszczono teraz przedstawicielstwa dyplomatyczne, było przyjemnie i wygodnie, jednak na zewnątrz widziało się źle ubranych ludzi, głód, choroby i zimno.
Do Ambasady Amerykańskiej zgłaszały się setki ludzi wyrażających chęć wyjazdu do USA. Część twierdziła, że posiada obywatelstwo amerykańskie, inni, że urodzili się w Ameryce lub byli tam naturalizowani, a inni pragnęli po prostu jak najszybciej wyjechać. Problem polegał na tym, że musieli najpierw uzyskać paszporty. Rząd Polski w bardzo nielicznych wypadkach zezwalał na emigrację Polaków, chyba że byli pochodzenia żydowskiego.
Od samego początku praca ambasady była utrudniona przez komunistyczne służby bezpieczeństwa. W Poczdamie zostało ustalone, że „przedstawiciele państw sprzymierzonych będą cieszyć się pełną swobodą w przekazywaniu informacji o wydarzeniach w Polsce …”
Pomimo tego depesze wysyłane do Ameryki szły drogą przez Moskwę. Personelowi ambasady utrudniano widzenia z aresztowanymi osobami o obywatelstwie amerykańskim, co łamało traktat między Polską a Stanami Zjednoczonymi z 1931 roku.
W sierpniu 1945 roku ambasador przedstawił Bierutowi propozycję amerykańskiej pomocy gospodarczej. Zawierała ona następujące punkty:
1. Rozszerzenie pomocy w ramach UNRRA
UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Administration, Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy) była organizacją międzynarodową, ale rząd amerykański finansował 72% jej działalności. Ta działalność miała się rozpocząć w październiku 1944 roku, ale przedstawiciele UNRRY nie otrzymali wiz wjazdowych na tereny zajęte przez wojska radzieckie. Rosjanie nie pozwolili również na wysyłanie dostaw do Polski przez porty Morza Czarnego. Pomimo protestu ambasadora Lane szefem pierwszej misji UNRRA w Polsce mianowano Rosjanina Mienszikowa. Pierwszym statkiem z dostawą dóbr UNRRA był statek USS „Nishmaha”, który przybył do Gdyni 6 września 1945 roku.
Puszka żywnościowa w ramach pomocy UNRRA (Źródło: Wikipedia)
Gdynia była poważnie zbombardowana od strony morza we wrześniu 1939 roku. Gdańsk był prawie tak samo zniszczony jak Warszawa. Tutaj również Niemcy burzyli dom po domu. Nie oszczędzili nawet gotyckiego kościoła Świętej Elżbiety, jednej z najpiękniejszych budowli sakralnych w północnej Europie.
W Gdańsku delegacji amerykańskiej pokazano makabryczną fabrykę mydła i wytwórnię abażurów z ludzkich skór. Dostawy UNRRA obudziły w Polakach nadzieję na poprawę ich bytu. Umowa z rządem polskim pozbawiała jednak UNRRĘ kontroli nad rozdziałami dóbr. Dostawy były wykorzystywane dla celów politycznych i niektóre towary otrzymywali tylko posiadacze specjalnych kartek wydawanych pracownikom rządowym lub członkom PPR i PPS (z połączenia tych partii powstało później PZPR w 1948 roku).
UNRRA dostarczała artykuły spożywcze, paczki z żywnością pochodzące z zapasów wojskowych, lekarstwa i środki medyczne, odzież, konie, maszyny budowlane i rolnicze, parowozy, wagony kolejowe, ciągniki, samochody ciężarowe i inne. Do niektórych artykułów Polacy nie byli przyzwyczajeni jak np. sok pomarańczowy, więc sprzedawali go, aby kupić bardziej potrzebne artykuły. Puszki z żywnością pojawiały się w sklepach po ogromnie wysokich cenach i handlowano nimi.
Pomimo jednak tych nieprawidłowości w podziale towarów pomoc przewyższała negatywne skutki nadużyć. Pomoc ta ze strony Stanów Zjednoczonych, Szwecji, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii przyczyniła się także do powstania uczuć więzi z Zachodem wśród Polaków.
Pomoc amerykańska dociera do Polski (Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe/Wikipedia)
Chociaż UNRRA działała na świecie do września 1948 roku, już w połowie 1946 roku polskie władze komunistyczne pod naciskiem ZSRR wstrzymały jej pomoc, traktując tę organizację jako formę ingerencji USA w suwerenność Polski.
2. Export polskiego węgla
Wykorzystanie eksportu polskiego węgla ze Śląska do Francji i Włoch, za co te kraje miały wysyłać swoje produkty rynkowe do USA. W ten sposób miała wytworzyć się równowaga dolarowa dla Polski w Nowym Jorku.
3. Udzielanie Polsce kredytów finansowych
W listopadzie 1945 roku wiceprezes rady ministrów Stanisław Mikołajczyk, reprezentujący Polskie Stronnictwo Ludowe, spotkał się z prezydentem Trumanem w Białym Domu, aby zbadać możliwości uzyskania amerykańskiego kredytu. W rezultacie 27 kwietnia 1946 roku Stany Zjednoczone udzieliły Polsce kredytu na 90 milionów dolarów, w tym 50 milionów na zakup sprzętu z demobilu i 40 milionów na zakup lokomotyw i węglarek.
Ambasador Lane występował przeciwko udzieleniu tego kredytu, aby nie wspomagać komunistycznego rządu Polski, ale nie zmieniło to decyzji administracji USA.
4. Dostawy wojenne z demobilu dla Polski
Amerykanie ubolewali, że nie mogą dostarczyć tego rodzaju pomocy na dużą skalę. Po zakończeniu wojny z Niemcami nie było podstaw prawnych do udzielenia Polsce pomocy w ramach programu „Lend-Lease”. Chcieli natomiast dostarczyć, oczywiście odpłatnie, 1000 ciężarówek z Francji do Polski, pochodzących z nadwyżek amerykańskich materiałów wojennych.
Amerykański sprzęt w ramach pomocy dla Polski (Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe/Wikipedia)
5. Odszkodowania niemieckie dla Polski
W Moskwie przebywał właśnie wysłannik prezydenta Trumana, który omawiał te sprawy. Zgodnie z porozumieniem z Konferencji Poczdamskiej z lipca 1945 roku przypadająca Polsce część miała zostać wydzielona z odszkodowań otrzymanych przez Rosjan od Niemców.
6. Rozmowy na temat nowego traktatu handlowego
Prywatny handel między Stanami Zjednoczonymi a Polską miano otworzyć w oparciu o „Traktat o handlu, przyjaźni i prawach konsularnych” z 1931 roku, który dalej miał moc prawną. Pomimo tego, Minister Spraw Zagranicznych Wincenty Rzymowski powiedział ambasadorowi, że traktat jest już przestarzały i nie ma zastosowania.
7. Wzajemna wymiana ekspertów
Nalegano o jak najszybsze wysłanie ekspertów do spraw finansowych i gospodarczych do Ameryki. Eksperci ci mieli nawiązać kontakt z rządem USA w sprawie odbudowy kraju.
Ambasador spotkał się z Ministrem Oświaty Czesławem Wycechem, członkiem PSL i ten opowiedział mu, jak Niemcy wymordowali wszystkich wybitnych naukowców i nauczycieli uniwersyteckich, spalili wszystkie dzieła, które podtrzymywały polskość oraz wywieźli do Niemiec lub zniszczyli wszystkie laboratoria.
W grudniu zaproponowano stypendia do Stanów dla 50 polskich studentów, którzy mieli specjalizować się w różnych dziedzinach. Niestety prawie wszystkim osobom, które zgłosiły się, MSZ odmówiło paszportów.
W Warszawie w drewnianym baraku otwarto bibliotekę publiczną, gdzie Polacy mogli czytać amerykańskie czasopisma i książki, jednak Służba Bezpieczeństwa ostrzegała, aby tam nie przychodzić.
Uruchomiona rozgłośnia Głos Ameryki nie był popularny wśród Polaków, ponieważ audycje polegały głównie na opowiadaniu o cudownym życiu w Stanach. Świadczyło to o zupełnym braku zrozumienia uczuć Polaków po sześciu latach hitlerowskiej okupacji.
8. Pomoc Amerykańskiego Czerwonego Krzyża.
Pomimo utrudnień, Amerykański Czerwony Krzyż zaczął działać nieoficjalnie od lutego 1944 roku, kiedy jego przedstawiciel, Donald Castleberry, przybył do Polski bez wizy wjazdowej. Uzyskał pomoc prawną Polskiego Czerwonego Krzyża odpowiedzialnego za dystrybucję leków i sprzętu medycznego. Personel tej polskiej organizacji stopniowo był zastępowany ludźmi o poglądach komunistycznych, nieposiadających żadnego przygotowania fachowego.
Również dwie inne organizacje: Narodowo-Katolicka Konferencja Opieki Społecznej oraz Komitet Pomocy Amerykańskiej dla Europy znany jako CARE pomagały Polakom, dostarczając żywność i ubrania. Pomimo upolitycznienia dystrybucji dóbr akcje te dawały dużo korzyści Polakom.
Odbudowa gospodarki
Program odbudowy gospodarczej Polski został opracowany pod kierownictwem Ministra Przemysłu Rządu Tymczasowego Hilarego Minca jesienią 1945 roku.
Hilary Minc 1950 r. (Źródło: Wikipedia)
Ambasador Lane spotkał się z nim we wrześniu 1945 roku. Minc przedstawił mu tragiczną sytuację kraju i ogromne spustoszenia w przemyśle, rolnictwie i infrastrukturze:
Z fabryk włókienniczych w Łodzi Niemcy wywieźli maszyny. Również zakłady w Białymstoku były całkowicie zniszczone. W Polsce brakowało bawełny na wyrób ubrań, których brak bardzo dotkliwie był odczuwalny przez ludzi.
Niemcy zrównali z ziemią porty w Gdańsku i Gdyni oraz zniszczyli urządzenia portowe. Pilną koniecznością było przywrócenie funkcjonowania handlu, a do tego potrzebne były dźwigi i inne urządzenia portowe.
Duże ilości zboża i bydła zostały zabrane przez Armię Czerwoną. Jedną z najważniejszych spraw było jak najszybsze uruchomienie transportu kolejowego i zakup taboru do przewozu węgla ze Śląska, co miało pomóc w odbudowie kraju.
Przerażająca sytuacja panowała w rolnictwie. Brakowało zwierząt pociągowych i nasion. Przed wojną hodowla trzody chlewnej stanowiła główne źródło eksportu do Stanów Zjednoczonych. Wszystko zostało rozgrabione i zniszczone przez Niemców.
Brak zboża
W końcu lutego 1946 roku okazało się, że Polska ma ogromne niedobory zboża, które mogą zagrozić klęską głodową. Niedobór zboża w tym czasie był odczuwalny w skali światowej i UNRRA zmuszona była zmniejszyć dostawy do Europy. Rząd Gomułki uważał, że Ameryka celowo obcina dostawy żywności dla Polski, aby zmusić rząd do zmiany stanowiska politycznego.
23 lutego 1946 roku podczas przyjęcia w Ambasadzie Radzieckiej ambasador Lebiediew oraz wicepremier Gomułka przekazali ambasadorowi Lane skargę, że UNRRA obcina dostawy żywności dla Polski i ostrzegli, że jeśli Amerykanie nie pomogą Polsce, to uczyni to Związek Radziecki. Lebiediew dodał, że właśnie trwa dostawa 200 tysięcy ton zboża od Rosji dla Polski. Było to perfidne, cyniczne stwierdzenie, ponieważ kilka miesięcy wcześniej Armia Czerwona zagarnęła 200 tysięcy ton polskiego zboża.
28 marca 1946 roku były prezydent USA Herbert Hoover złożył wizytę prezydentowi Bierutowi, aby zbadać problem niedoborów żywnościowych w Polsce. Ameryka zaoferowała pomoc w tej kwestii, jak również w zakresie opieki zdrowotnej. Hoover sugerował wprowadzenie racjonowania żywności, ale rząd Polski odrzucił to twierdząc, że Polacy przyzwyczaili się podczas okupacji do nieprzestrzegania żadnych przepisów.
Jesienią 1946 roku Polska stanęła ponownie wobec niedoborów zboża. Amerykańska strona uznała, że Polska posiada już wystarczającą jego ilość. Ambasador Lane zwrócił uwagę na rozbieżność oceny w tej sprawie między polskimi ekspertami i amerykańskimi, jednak amerykańscy eksperci powiedzieli mu, że podobna sytuacja wytworzyła się we wszystkich krajach Europy centralnej i wschodniej i że rządy tych krajów obliczają zapasy zbóż na dużo niższym poziomie niż Amerykanie.
Fałszowanie wyborów
Długo odkładane wybory w Polsce odbyły się 19 stycznia 1947 roku. Komunistyczny rząd potrzebował czasu, aby zlikwidować i zastraszyć opozycję oraz ruchy niepodległościowe w kraju. Trwały masowe aresztowania i deportacje. Szczególnie surowe represje dotknęły członków Armii Krajowej. Byłe niemieckie obozy koncentracyjne, takie jak Auschwitz, Rembertów pod Warszawą i Dürrgoy we Wrocławiu, były przepełnione. W całym kraju wrzało. Milicja i ORMO rozpędzało wiece i niszczyło budynki opozycyjnych partii, PSL i PPR. Ambasador Lane informował rząd amerykański o postępującej sowietyzacji Polski. Wysyłał swoje raporty do Waszyngtonu. Pisał w nich, że niepodległość Polski jest zagrożona i dowiódł, że wybory do sejmu zostały sfałszowane.
Okładka pierwszego wydania raportu ambasadora Bliss-Lane'a (Źródło: Wikipedia)
Natychmiast po wyborach w Polsce ambasador Arthur Bliss Lane złożył rezygnację ze swojego stanowiska jako protest przeciwko zdradzeniu Polski przez zachodnie państwa. Prezydent Franklin Delano Roosevelt zapewniał wcześniej, że Ameryka będzie popierać silną i wolną Polskę. Nie dotrzymał swoich obietnic i surowa władza została narzucona Polakom przez rosyjskich i polskich komunistów.
Już w Teheranie w 1943 roku angielski premier Churchill i amerykański prezydent Roosevelt zgodzili się na zabór wschodniej części Polski przez Rosję. Obaj uważali, że interesy ich krajów wymagały sprzedania nas Rosji. Ta decyzja Roosevelta została trzymana w tajemnicy aż do zakończenia wyborów prezydenckich w USA w 1944 roku.
Konferencja w Jałcie w lutym 1945 roku ostatecznie pogrzebała nadzieje Polaków na niepodległość i demokrację. Amerykańska polityka polegająca na ustępstwach wobec Rosji zachęciła Stalina do przeprowadzenia planów całkowitego podporządkowania sobie Polski.
Okładka współczesnego wydania książki Artura Bliss Lane'a. (Amazon)
Setki tysięcy Polaków zostało wysiedlonych z dawnych ziem polskich. Rosjanie pozwolili Niemcom na stłumienie Powstania Warszawskiego w 1944 roku i 250 000 Polaków poniosło śmierć. Jedna trzecia terytorium Polski została zagarnięta przez Związek Radziecki i nikt na świecie nie zaprotestował.
