30 maja 2022 roku Polonia w Wisconsin miała zaszczyt gościć delegację polskiego Ministerstwa Edukacji i Nauki, której przewodniczył Minister Przemysław Czarnek. Wizyta zbiegła się z bardzo ważną w historii polskiego szkolnictwa rocznicą — 120 rocznicą strajku dzieci we Wrześni. Na cmentarzu Św. Wojciecha w Milwaukee znajduje się grób Tekli Tomaszewskiej–Dembińskiej — uczestniczki tegoż strajku. Na jej grobie delegacja polska złożyła wieniec w biało-czerwonych barwach. Naszym patriotycznym i obywatelskim obowiązkiem jest te wydarzenia przypominać.
Delegacja z Polski na cmentarzu św. Wojciecha w Milwaukee, 30 maja 2022
(Foto: Marcin Murawski)
Od początku rozbiorów Polski, zaborcy wszelkimi metodami starali się germanizować i rusyfikować Polaków. Jedną z podstawowych metod była walka z językiem polskim. W zaborze pruskim jako urzędowy obowiązywał język niemiecki, a w zaborze rosyjskim – rosyjski. W szkołach za używanie języka polskiego podczas przerw między lekcjami uczniom wymierzano kary cielesne, a ich rodzice płacili grzywny. Jedynym wyjątkiem była możliwość mówienia po polsku na lekcjach religii. Coraz częściej zdarzało się, że uczniów zmuszano do nauki pacierza i modlitwy w języku niemieckim. Za nieposłuszeństwo, za odmowę modlitwy w języku niemieckim, dzieci były bite i pozostawiane po lekcjach w szkole, aby wykonywały dodatkowe, często bezsensowne prace. Dzieci podtrzymywał na duchu i protesty wspierał ks. Jan Laskowski.
Do najgłośniejszych i brzemiennych w skutki wydarzeń doszło 20 maja 1901 w Katolickiej Szkole Ludowej we Wrześni, kiedy niemiecki nauczyciel Schölzchen za odmowę odpowiadania w języku niemieckim na lekcji religii, wymierzył kary cielesne 14 dzieciom. Na czele grupy dzieci stanęła Bronisława Śmidowicz, ale najdotkliwiej pobita została Tekla Tomaszewska.
Tekla urodziła się 12 września 1888 roku jako szóste z jedenaściorga dzieci Andrzeja Tomaszewskiego mistrza obuwnika z Wrześni i Józefy z Nowickich. Dzieciństwo spędziła w miejscu urodzenia, w miasteczku liczącym niewiele ponad pięć i pół tysiąca mieszkańców, mieszkając z rodziną w istniejącym do dzisiaj budynku na narożniku obecnych ulic Staszica i Fabrycznej we Wrześni.
Jej siostra – Helena – po latach wspominała, że „Tekla kilkukrotnie wracała do domu z rękoma pobitymi do krwi, mdlejąc pewnego razu na schodach domu”. Kilkanaście dni wcześniej, 6 maja 1901 roku, ojciec Tekli – Andrzej Tomaszewski, wspólnie z kilkoma innymi rodzicami, wysłał do kierownika szkoły protest przeciw zatrzymywaniu ich dzieci codziennie na dwugodzinnym areszcie za odmowe odpowiedzi na lekcjach religii w języku niemieckim.
Na odgłos płaczu bitym dzieciom przed szkołą zebrał się wzburzony tłum rodziców i mieszkańców miasteczka. Domagano się ukarania nauczycieli. Posypały się obelgi słowne i nawet dochodziło do aktów przemocy fizycznej. Nie obyło się bez interwencji pruskich żandarmów. Protestujących spacyfikowano i wytoczono im proces sądowy w Gnieźnie.
W procesie tym odbywającym się w dniach 14–16 listopada 1901 roku, państwo pruskie oskarżało strajkujące dzieci oraz występujących w ich obronie rodziców. Mimo zaangażowania się po stronie obrony wybitnych prawników, Zygmunta Dziembowskiego, Adama Wolińskiego i Bernarda Chrzanowskiego, skazano łącznie 25 osób. Zasądzono kary aresztu i grzywny. Minimalny czas kary wyniósł 2 miesiące aresztu, a maksymalny na który skazano Nepomucenę Piasecką – praczkę, matkę pięciorga strajkujących dzieci – na 2,5 roku więzienia.
Na grzywnę 200 marek skazano nawet fotografa z Wrześni, Szymona Furmanka. Postawiono mu zarzut "wykonania i rozpowszechniania trzech fotografii osób związanych ze sprawą wrzesińską". Zdjęcia te były rozchwytywane przez Polaków daleko poza Księstwem Poznańskim, były także reprodukowane przez prasę polską i zagraniczną. Sąd ukarał także Marcelego Piaseckiego za rozpowszechnianie tych fotografii, a Kazimierza Kaczmarka za samo ich przechowywanie. Tekla Tomaszewska i Bronisława Śmiłowicz znalazły się wśród uczniów, którym na Wielkanoc 1902 r. przedłużono za karę obowiązek szkolny.
Dzieci wrzesińskie (Źródło: Facebook)
Skazujący wyrok i brutalne prześladowania dzieci polskich we Wrześni przez pruski rząd spowodowały jednak odwrotny skutek. Szeroko rozszerzyła się akcja strajkowa. Za przykładem dzieci wrzesińskich poszli uczniowie w innych szkołach zaboru pruskiego. W 1906 opór dzieci, podtrzymywany przez rodziców, przybrał postać powszechnego strajku. W fazie największego nasilenia strajkowało ok. 75 tys. dzieci w ok. 800 szkołach (na łączną liczbę 1100 szkół).
Przeciw brutalnej germanizacji polskich dzieci protestowali też polscy pisarze i intelektualiści. Maria Konopnicka napisała emocjonalny wiersz O Wrześni, a później Rotę, która z muzyką Feliksa Nowowiejskiego pełniła funkcje hymnu narodowego. Henryk Sienkiewicz w krakowskim czasopiśmie "Czas" opublikował dwa listy (pierwszy w listopadzie1901 r. , a drugi w listopadzie 1906 roku), w których piętnował postępowanie władz pruskich wobec polskich dzieci.
Henryk Sienkiewicz w 1905 roku otrzymał literacką nagrodę Nobla i był znaną osobistością na świecie, więc list z 1906 roku wydrukowały wszystkie polskie gazety, we wszystkich zaborach, oraz wiele czasopism zagranicznych. W 1908 irlandzki pisarz Shane Lesle walczący o przetrwanie języka jego wyspy zebrał i przekazał do Polski listę ponad 5000 podpisów dzieci irlandzkich pod wyrazami wsparcia dla dzieci polskich.
Strajki spowodowały osłabienie restrykcji władz pruskich wobec polskich dzieci. Uczestnicy strajku wyrastali na patriotów i działaczy polonijnych.
Po ukończeniu szkoły Tekla uczyła się wyrobu kapeluszy. W 1909 roku opuściła Wrześnię na zawsze i wyemigrowała do USA. Dołączyła tam do swego starszego rodzeństwa – Walerii oraz Franciszka Xawerego (1881-1976), który wyemigrował w 1903 roku. Przebywał najpierw w Chicago a potem w Milwaukee i Detroit. Zasłużył się jako oficer rekrutujący ochotników do Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, dziennikarz–publicysta i działacz polonijny. Pod jego opieką, w Milwaukee, Tekla rozpoczęła swoje życie w USA.
Tekla Tomaszewska-Dembińska (Źródło: Facebook)
7 sierpnia 1912 roku wyszła za mąż za pochodzącego z Włocławka Tomasza Dembińskiego. Razem wychowali czworo dzieci.
Piękną patriotyczna i rodzinną kartę historii zapisał też młodszy brat Tekli – Aleksander Tomaszewski (1791-1970). Ukończył medycynę, ale życie poświecił służbie wojskowej. W 1915 roku wcielony został do armii pruskiej. W 1918 brał udział w powstaniu wielkopolskim, w 1920 w wojnie polsko-bolszewickiej, potem w kampanii wrześniowej. Był internowany w sowieckich obozach jenieckich. Po amnestii na mocy układu Sikorski-Majski wstąpił do armii gen. Andersa. Po wojnie został na emigracji w Wielkiej Brytanii. Ukończył służbę w randze majora, nagrodzony został wieloma odznaczeniami m.in.: Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (1922 r.), Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Brytyjskim Medalem za Wojnę 1939-1945.
Tekla Dembińska, z domu Tomaszewska, zmarła w Racine w stanie Wisconsin 16 stycznia 1978 roku i została pochowana 19 stycznia 1978 roku na cmentarzu Saint Adalbert Cemetery w Milwaukee. Jej grób został wpisany na listę IPN jako miejsce pamięci narodowej.
