17 września 1939 roku, po agresji Związku Sowieckiego na Polskę, rząd polski i naczelny wódz, Edward Rydz Śmigły, aby nie dostać się do niewoli i nie być zmuszonym do podpisania kapitulacji, ewakuowali się do Rumunii, z którą Polska miała przyjacielskie stosunki. Niestety, okoliczności polityczne się zmieniły i władze polskie wraz z prezydentem i naczelnym wodzem zostały tam internowane.
Aby zapewnić prawno–międzynarodową ciągłość państwa polskiego, należało znaleźć nowych członków rządu znajdujących się poza zasięgiem agresora. Takimi następcami mogli być pracownicy dyplomatyczni w zaprzyjaźnionej Francji. Jednym z nich był Władysław Raczkiewicz. Choć ewakuował się razem z rządem i prezydentem, to 25 września znalazł się już w Paryżu. Prezydent Ignacy Mościcki mianował gen. Wieniawę Długoszewskiego, na swojego następcę, jednak po jego rezygnacji wyznaczył on na swego nastepcę właśnie Władysława Raczkiewicza.
Władysław Raczkiewicz (1885-1947)
Władysław Raczkiewicz (Źródło: Wikipedia)
Nowo mianowany prezydent miał dość bogate doświadczenie polityczne. Urodził się w Gruzji na terenie carskiej Rosji. Z wykształcenia był prawnikiem. W czasie I wojny śwatowej czynnie walczył o niepodległość Polski, a po jej odzyskaniu pełnił różne funkcje społeczne i państwowe, m.in. kilkakrotnie był wojewodą, prezesem Światowego Zwiazku Polaków z Zagranicy, senatorem, marszałkiem Senatu i ministrem spraw wewnętrznych w czterech rządach II RP.
30 września 1939 roku podjął obowiązki pierwszego prezydenta RP na uchodźctwie, a już 1 października w Paryżu, powołał rząd emigracyjny w składzie:
- Władysław Sikorski – Prezes Rady Ministrów, Minister Spraw Wojskowych, Minister Sprawiedliwości,
- Stanisław Stroński – Minister – Zastępca Prezesa Rady Ministrów,
- August Zaleski – Minister Spraw Zagranicznych,
- Adam Koc – Minister Skarbu, Minister Przemysłu i Handlu.
Po powołaniu rządu RP na uchodźctwie dużą część uprawnień przekazał naczelnemu dowódcy polskich sił zbrojnych gen. Władysławowi Sikorskiemu.
Ciągłość instytucji państwowych Polski była, wbrew deklaracjom Niemiec i ZSRR, uznawana na forum międzynarodowym przez cały okres II wojny światowej.
W listopadzie 1939 siedzibę rządu przeniesiono z Paryża do Angers. 9 grudnia 1939 prezydent Raczkiewicz powołał Radę Narodową RP, która miała pełnić rolę parlamentu. W jej skład wchodziło 12-24 członków. Na jej czele stanął Ignacy Paderewski. 18 grudnia Rząd wydał deklarację formułującą najważniejsze cele działań na emigracji. Określała ona III Rzeszę jako głównego wroga Polski, zapowiadała walkę o wyzwolenie i utworzenie Armii na Zachodzie, określała ogólnikowo kształt Polski powojennej.
Jednym z najważniejszych problemów było rozbudowanie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Podpisywano umowy z Brytyjczykami i Francuzami, planowano stworzyć 100-tysięczną armię. Nie wszystkie plany udało się zrealizować, ale we Francji już wiosną 1940 powstała 1 Dywizja Grenadierów, 2 Dywizja Strzelców Pieszych, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, Polskie Siły Powietrzne.
Po klęsce Francji, Rząd Polski skorzystał z zaproszenia premiera Churchilla i 17 czerwca 1940 roku ewakuował się do Londynu, gdzie dalej działał jako reprezentacja państwa polskiego.
5 sierpnia 1940 podpisano polsko-brytyjską umowę wojskową, dzięki której w 1942 roku udało się utworzyć Samodzielną Brygadę Spadochronową i 1 Dywizję Pancerną. Rząd angażował się także w budowę polskiego Państwa Podziemnego. Generał Sikorski powołał Związek Walki Zbrojnej przemianowany później na Armię Krajową działającą do 19 stycznia 1945, do momentu rozwiązania jej przez gen. Leopolda Okulickiego.
22 czerwca 1941 Niemcy zaatakowały ZSRR, co było rozstrzygającym wydarzeniem dla losów II wojny światowej. Wielka Brytania zaproponowała ZSRR sojusz. Rozpoczęto więc także rokowania polsko-radzieckie, przywracające (choć na krótko) stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRR.
Konsekwencją tych rokowań było podpisanie 30 lipca 1941 układu Sikorski-Majski. Postanowienia układu obejmowały wzajemną pomoc przeciwko siłom niemieckim, zezwolenie na utworzenie armii polskiej na terenie ZSRR, unieważnienie układów radziecko-niemieckich sprzed 1939 roku dotyczących Polski oraz przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obu państwami.
Podpisany układ spowodował poważny kryzys w rządzie. Prezydent Raczkiewicz był przeciwny jego podpisywaniu. Układowi zarzucano niekonstytucyjność i brak deklaracji ze strony ZSRR w kwestii przywrócenia granicy określonej w traktacie ryskim. Minister Spraw Zagranicznych August Zaleski podał się do dymisji, a kryzys doprowadził do rozłamu w zagranicznej koalicji.
Władysław Raczkiewicz nie miał większego wpływu na bieg spraw politycznych. Podejmował decyzje pod wpływem rządu brytyjskiego lub sugestii premiera Churchilla.
5 lipca 1945 r., w wyniku ustaleń konferencji jałtańskiej, Rząd RP na uchodźstwie utracił uznanie Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. Oznaczało to przejęcie majątku i reprezentacji Polski na arenie międzynarodowej przez podporządkowany komunistom Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie. Prezydent RP i Rząd RP na uchodźstwie utracili w konsekwencji status podmiotu prawa międzynarodowego, choć kontynuowali swą działalność aż do pierwszych powszechnych wyborów prezydenckich w Polsce w 1990 r.
Władysław Raczkiewicz pełnił swoją funkcję do śmierci w 1947 roku.
W swoim politycznym testamencie (w 1945 roku) mianował następcą na stanowisku głowy państwa Augusta Zaleskiego. Odrzucenie uzgodnionego wcześniej kandydata, dotychczasowego premiera Tomasza Arciszewskiego z PPS, doprowadziło do secesji tej partii z rządu i spowodowało długotrwałe rozbicie polskiej emigracji niepodległościowej w okresie powojennym.
August Zaleski (1883-1972)
August Zaleski (Źródło: Facebook, koloryzacja M. Szponar)
August Zaleski piastował urząd prezydenta II RP w latach 1947- 1972. Ukończył studia ekonomiczne na uniwersytecie w Londynie i przygotowywał się do podjęcia pracy jako naukowiec.
W 1915 roku podjął misję przekonywania Brytyjczyków do celowości działań J. Piłsudskiego. W okresie międzywojennym był kierownikiem misji polskiej w Szwajcarii, członkiem delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu, a po przewrocie majowym, do 1932, roku ministrem spraw zagranicznych, posłem i senatorem.
W 1939 roku został ministrem spraw zagranicznych polskiego rządu na uchodźctwie. Jego objęcie urzędu prezydenta spotkało się z dużym oporem opozycji. Po siedmioletniej kadencji pozostał na stanowisku, co spowodowało wypowiedzenie mu posłuszeństwa przez wielu polityków (m.in.gen Andersa i gen. Bora–Komorowskiego) i ustanowienie Rady Trzech – kolegialnej głowy państwa urzędującej aż do śmierci prezydenta Zaleskiego. W 1972 roku Rada Trzech się rozwiązała, a prezydentem został wyznaczony przez A. Zaleskiego Stanisław Ostrowski.
Stanisław Ostrowski (1892–1982)
Stanisław Ostrowski (Źródło: Wikipedia)
Stanisław Ostrowski to lekarz, działacz polityczny, legionista, członek obrony Lwowa w 1918 roku, uczestnik wojny bolszewickiej 1919-1921, poseł na sejm. W latach 1936–1939 był prezydentem Lwowa. Organizował i brał czynny udział w obronie miasta we wrześniu 1939.
Po kampanii wrześniowej został aresztowany przez NKWD. Do 1941roku był więźniem łagrów radzieckich na Syberii. Po amnestii w 1941 roku trafił do Armii Polskiej w ZSRR, której dowódcą był generał W. Anders. Ewakuowany na Bliski Wschód, przeszedł szlak bojowy 2 Korpusu Polskiego. Po wojnie w Wielkiej Brytanii, działał w licznych organizacjach emigracyjnych, w tym rządu polskiego na emigracji.
W 1971 r. został mianowany następcą prezydenta na wychodźstwie. Urząd objął w 1972, po śmierci Augusta Zaleskiego i sprawował go do 1979. Doprowadził do zjednoczenia skłóconej od 1954 roku emigracji polskiej i samolikwidacji drugiego ośrodka politycznego, jakim była Rada Trzech. Jego następcą był Edward Raczyński.
Edward Raczyński (1891-1993)
Edward Raczyński (Źródło: Wikipedia)
Pochodził z arystokratycznej rodziny skoligaconej z wieloma polskimi rodami.
Studia prawnicze odbył w Lipsku, doktorat z prawa uzyskał na Uniwersytecie Jagiellońskim. Studiował też w londyńskiej Szkole Nauk Politycznych. W 1919 rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pracował na placówkach w Danii i w Genewie. Od roku 1934 był ambasadorem RP w Londynie. Blisko współpracował z gen. W. Sikorskim i prezydentem Raczkiewiczem.
W latach 1941-1943 piastował urząd ministra Spraw Zagranicznych. W imieniu rządu polskiego podpisywał polsko-brytyjski układ sojuszniczy. W oparciu o dokumenty przywiezione w postaci mikrofilmów do Londynu przez kuriera Jana Karskiego i potwierdzone jego świadectwem, Edward Raczyński przygotował i 10 grudnia 1942 roku przedstawił aliantom szczegółowy raport o Holokauście, który został wystosowany jako oficjalna nota Rządu RP na uchodźstwie skierowana do rządów krajów będących sygnatariuszami Deklaracji Narodów Zjednoczonych.
Nota Raczyńskiego była pierwszym na świecie oficjalnym raportem na temat Holocaustu informującym o nim światową opinię publiczną. Raczyński osobiście redagował również oświadczenie rządu po odkryciu w 1943 grobów w Katyniu oraz wysłał prośbę do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o wyjaśnienie tej zbrodni.
W latach 1979–1986 piastował urząd prezydenta RP na Uchodźstwie, a po upływie 7-letniej kadencji przekazał urząd Kazimierzowi Sabbatowi.
Pod koniec 1990 roku założył Fundację im. Raczyńskich w Poznaniu i przekazał jej pałac, park i zbiory muzealne w Rogalinie. Rogalin jest też miejscem jego wiecznego spoczynku.
Kazimierz Sabbat (1913-1989)
Kazimierz Sabbat (Źródło: Wikipedia)
W 1939 roku ukończył wydział prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Był harcerzem w II RP. Po krótkiej służbie w Marynarce Wojennej został skierowany do służby w brygadzie gen. Stanisława Maczka, z którą dotarł do Wielkiej Brytanii. Do rezerwy przeszedł w 1948 roku.
Kontynuował pracę w harcerstwie i w Stowarzyszeniu Polskich Kombatantów. W latach 1976–1986 był premierem rządu, a 8 kwietnia 1986 objął urząd Prezydenta RP na Uchodźstwie. Odwiedzał rozrzuconych po świecie emigrantów Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Zmarł nagle 19 lipca 1989 roku w Londynie.
Po jego śmierci ostatnim prezydenten II RP został Ryszard Kaczorowski, o którym będziemy jeszcze pisać.
