Zamek w Gołuchowie to pierwotnie wczesnorenesansowa murowana budowla o charakterze obronnym, kilkukondygnacyjna, na planie prostokąta, z basztami w każdym z narożników, która została wzniesiona w latach 1550–1560 dla Rafała Leszczyńskiego (starosty radziejowskiego i wojewody brzesko-kujawskiego), gruntownie przebudowana w II połowie XIX w. przez Izabellę z Czartoryskich Działyńską. Zamek znajduje się w Gołuchowie, w województwie wielkopolskim. [1]
Historia – początki zamku gołuchowskiego
Ponad 450-letnią historię zamku w Gołuchowie w Wielkopolsce zawdzięczamy rodowi Leszczyńskich herbu Wieniawa (W polu złotym żubrza głowa czarna z kołem złotym w nozdrzach), z którego wywodził się król Polski – Stanisław Leszczyński (1677-1766), który zresztą — paradoksalnie — nigdy w Gołuchowie nie przebywał. [1]
Herb Wieniawa rodu Leszczyńskich (Źródło: Wikipedia)
Obecny oryginalny wygląd nadała budowli Izabela Działyńska (1830-1899), która była córką Adama Czartoryskiego i Anny z Sapiehów, a wychowała się w atmosferze paryskiego Hôtel Lambert – ośrodka Wielkiej Emigracji po powstaniu listopadowym. Jej mąż Jan Kanty Działyński (1829-1880) otrzymał około roku 1853 od ojca Tytusa Działyńskiego popadający w ruinę zamek w Gołuchowie wraz z otaczającymi posiadłość dobrami.
Położenie Gołuchowa (Źródło: Wikipedia)
Zauroczenie kulturą i sztuką francuską, z którą obcowała od dziecka Izabella, zaowocowało przebudową zamku w stylu francuskiego renesansu przez architektów znad Loary (m.in. Eugène Viollet-le-Duc, który restaurował katedrę Notre Dame w Paryżu). W wystroju wnętrz nawiązano do fundatorów rezydencji – Leszczyńskich, których herby widnieją w postaci głowy byka czy motywu cyfry Leszczyńskich „L” zwieńczonej koroną. W sali muzealnej znaleźć można tondo z tarczą herbową Francji (trzy złote lilie na niebieskim tle). Wytrawna kolekcjonerka dzieł sztuki postanowiła przywrócić świetność zapomnianemu zamczysku i utworzyć w nim prywatne muzeum przenosząc do niego zbiory z Paryża w 1875 r.
Zamek w Gołuchowie (Foto: P.R.Schreyner - Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl, Wikipedia)
Rodzinnym tradycjom patronowania sztuce hołdowali także jej przodkowie i krewni. Babka Izabelli, także Izabela z Flemingów Czartoryska, to twórczyni pierwszego polskiego muzeum w Świątyni Sybilli w Puławach. Teść Izabelli, Tytus Działyński, to twórca Biblioteki Kórnickiej i Muzeum w Zamku odbudowanym w stylu angielskiego gotyku. Zaś brat Izabelli, Władysław Czartoryski, to twórca Muzeum Czartoryskich w Krakowie, gdzie znajduje się dzieło Leonarda da Vinci – Dama z gronostajem.
Architektura zabytkowej budowli
Zamek jest nieregularną budowlą, dwukondygnacyjną, na planie prostokąta z mieszkalnym poddaszem, piwnicami i basztami. Posiada pięć wież: trzy ośmioboczne, jedną sześcioboczną i jedną czworoboczną. Fascynująca budowla złożona z korpusu głównego i dwóch skrzydeł bocznych zbudowana jest wokół dziedzińca otwartego na rozległy taras, który powstał na piwnicach starego dworu.
Zamkowy dziedziniec (zdjęcie autorki)
Dziedziniec ten otaczają arkadowe krużganki ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi i jedenastoma przepięknymi portalami drzwiowymi i okiennymi urozmaiconymi kolumienkami i nadprożami oraz rzeźbionym portalem z wejściem do podziemi. Detale architektoniczne wykonane z piaskowca zdobią twierdzę zbudowaną z cegły i otynkowaną. Zamek pokrywają czterospadowe dachy z okazałymi lukarnami pokryte łupkiem, tak jak i wieże.
Muzealne wnętrza zamku
Cały kompleks zamkowy księżna Izabella Działyńska rozdysponowała, według spójnego projektu, na pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne magnata żyjącego w Rzeczypospolitej epoki baroku oraz wydzielone na muzeum historyczne sale z galeriami, zbiorami i archiwami kolekcjonowanymi przez wielmożę. W tych ostatnich znalazły się kolekcje dzieł sztuki i rzemiosła pochodzące z Polski oraz innych krajów Europy i świata sprowadzane przez księżną z prywatnych antykwariatów.
Obecnie w gołuchowskim zamku znajdują się okazałe sale na następujących poziomach:
- Parter: Sala Waz Antycznych, Sala Starożytności, Sypialnie, Pokoje gotyckie;
- Piętro: Sala Portretu Staropolskiego, Sala Królewska, Sala Stołowa, Kredens, Biblioteka, Salon;
- Podziemia: Sala Polska, Sala Muzealna oraz Klatka schodowa i Pokoik w baszcie.
W każdej z komnat znajdują się niezwykłe eksponaty czy elementy wystroju, nierzadko ogromnej wartości historycznej lub artystycznej. Zwracają uwagę niezwykłej urody schody, stropy, kominki, drzwi, obrazy, portrety, rzeźby, gobeliny, meble, łoża, boazerie, detale snycerskie. W Sali Stołowej zawieszono portret ostatniego króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym namalowany przez Marcella Bacciarellego. Pośrodku Sali Waz Antycznych ustawiono ręcznie rzeźbiony stół z barokowych rzeźb ołtarzowych, przez trzy miesiące pełniący funkcję katafalku, na którym umieszczono trumnę z zabalsamowanymi zwłokami Izabelli Działyńskiej. Wielkie Schody Zamku wykonane z dębowego drewna, będące częścią klatki schodowej, ozdobiono kunsztownie wyrzeźbionymi balustradami oraz kolumnami podtrzymującymi żebrowe sklepienie.
Sypialnia księżnej Małgorzaty (zdjęcie autorki)
Zamkowy park-arboretum
Gołuchowski zamek położony jest w liczącym niemal 160 ha krajobrazowym parku dendrologicznym, w którym zachowało się około 600 gatunków drzew i krzewów, rozciągającym się w dolinie rzeki Ciemnej, wokół dwu stawów. Imponującej budowli towarzyszą liczne budynki dworskie i administracyjne, Oficyna i Mauzoleum. Mieszczą one Ośrodek Kultury Leśnej z Muzeum Leśnictwa i Powozownię, Owczarnię, Oborę, Kuźnię, Pasiekę, Stary Dworek, Niedźwiedziarnię. W ich pobliżu znajduje się Dom Pracy Twórczej, a dalej Pokazowa Zagroda Zwierząt.
Oficyna - Pałac Czartoryskich (zdjęcie autorki)
Zamkową Oficynę przebudowano z dawnej gorzelni adaptując ją na cele mieszkalne i nazywając pałacem Czartoryskich. Obiekt w stylu historyzującym francuskim posiada zróżnicowaną trójkondygnacyjną bryłę z korpusem głównym, wieżą i wieżyczką, a od południa oszkloną galerię. Naprzeciw Oficyny usytuowano kaplicę grobową św. Jana Chrzciciela obecnie będącą Mauzoleum, w którym spoczywa fundatorka, Izabella z Czartoryskich Działyńska.
Historia fortalicji w XX wieku
Zapobiegliwa księżna Izabella Działyńska utworzyła w roku 1893 z Gołuchowa Ordynację Książąt Czartoryskich, co zapewniało niepodzielność kolekcji, powszechną dostępność oraz środki na utrzymanie muzeum. Niezależne placówka muzealna funkcjonowała dla dobra wspólnego do września 1939 roku. Podczas II wojny światowej zamek spustoszyli Niemcy rabując cenne zbiory dzieł sztuki i wywożąc je do III Rzeszy (część zagrabionej kolekcji znalazła się za sprawą Armii Czerwonej na terenie Związku Radzieckiego). Zabytkową budowlę przeznaczono na magazyn odzieży wojskowej, co przyczyniło się do dalszej dewastacji i umożliwiło kolejne rabunki wyposażenia.
Sufit w Sypialni Królewskiej (zdjęcie autorki)
W 1951 roku Muzeum Narodowe w Poznaniu przejęło budowlę przeprowadzając konieczne prace renowacyjne i konserwatorskie oraz z pełnym zaangażowaniem podejmując starania o rewindykację gołuchowskich zbiorów rozsianych po europejskich muzeach. Najcenniejsza kolekcja waz antycznych licząca 259 eksponatów powróciła dopiero w 1956 roku do Polski. W Gołuchowie wystawianych jest obecnie 56 sztuk waz greckich. Dzieła sztuki pochodzące z przedwojennej kolekcji bardzo powoli wracają na swoje miejsce w Gołuchowie. Uregulowano kwestie majątkowe i Zamek od roku 2017 jest już własnością Skarbu Państwa (za kwotę 20 mln euro).
Kolekcjonerska pasja Działyńskich
Gołuchowskie zbiory budowane przez Izabellę Działyńską i jej męża Jana Kantego powstawały dzięki współpracy z ekspertami – historykami sztuki, antykwariuszami, archeologami, artystami, rzemieślnikami. Pasję kolekcjonerską Izabella dzieliła ze swym mężem, szczególnie w zakresie dzieł sztuki antycznej, po jego powrocie z emigracji po Powstaniu Styczniowym 1863 roku. Gromadzone przez małżonków zbiory obejmowały wiele dziedzin sztuk pięknych oraz rzemiosła artystycznego skupiających obiekty starożytne, średniowieczne, jak i nowożytne.
Wśród najciekawszych rodzajów eksponatów wymienić należy gobeliny, militaria, złotnictwo, tkaniny, emalie, ceramikę, szkła, srebra i hafty. Z uwagi na ich ogromną ilość, a także wartość historyczną i artystyczną zbiory musiały być katalogowane. Część oryginalnych zabytkowych obiektów wkomponowano w ściany budowli tworząc z nich swoiste elementy zdobnicze (obramowania okien i drzwi, detale architektoniczne z kamienia, a nawet kominki).
Leszczyńscy, Czartoryscy, Działyńscy
Wieloletnie wędrowanie polskimi szlakami zawiodło mnie po raz kolejny do Wielkopolski – historycznej krainy Polski – której nazwa pojawiła się już w dokumentach z XIII wieku. Tym razem zwiedziłam region tzw. Kaliskiego, a w nim Zamek w Gołuchowie i kilkanaście innych miejscowości z dworami, pałacami, zamkami. Gołuchowska twierdza zaskoczyła mnie pod wieloma względami, dostarczyła niezapomnianych wrażeń, a także pozwoliła mi poznać przeszłość zabytku wpisanego złotymi zgłoskami w historię Rzeczypospolitej. Rody Leszczyńskich herbu Wieniawa, Czartoryskich herbu Pogoń Litewska i Działyńskich herbu Ogończyk położyły ogromne zasługi dla Ojczyzny – dla podtrzymywania tożsamości narodowej w czasach zaboru pruskiego, dla obrony przed germanizacją, dla odzyskania niepodległości, itd. Nie sposób przecenić ich doniosłej roli, wysokiej pozycji i niepodważalnego autorytetu, jakimi obdarzali tych właśnie arystokratów rodacy.
UWAGA: Ze względu na rozpoczynające się prace remontowe związane z wymianą oraz renowacją drzwi i okien, od środy 4 maja do końca 2022 roku, Muzeum Zamek w Gołuchowie jest zamknięte! [2]
