Któż z Polaków nie zna dramatycznego przemówienia o "pokoju i honorze" ministra spraw zagranicznych Józefa Becka z 5 maja 1939 r., które wygłosił w odpowiedzi na wypowiedzenie przez Hitlera paktu o nieagresji? Czy wiemy, jednak, dlaczego panują o nim tak skrajne opinie? Był złym ministrem czy raczej ofiarą splotu niekorzystnej sytuacji międzynarodowej? Czy wiemy, dlaczego nie udały się jego ucieczki z Rumunii? Co miał z tym wspólnego generał Sikorski? Ilu Polaków było ofiarami represji sowieckich, w tym w Katyniu, Bykowni, Miednoje? Ilu z nich było Żydami? Co tak naprawdę wydarzyło się w Jedwabnem? Co w ogóle Zachód wie o polskiej historii, jak ją interpretuje, czego uczy się o niej w szkołach?
Na te i inne pytania szukała odpowiedzi w swojej pracy naukowej profesor Anna Cienciała, należąca do grona najznamienitszych polskich historyków na obczyźnie. Zajmowała się głównie historią dyplomacji XX wieku, miejscem Polski w polityce wielkich mocarstw i szczególnie jej bliskiego Wolnego Miasta Gdańsk. Do jej najsłynniejszych prac należą książki Poland and the Western Powers 1938–1939. A Study in the Interdependence of Eastern and Western Europe i From Versailles to Locarno. Keys to Polish Foreign Policy 1919–25 oraz edycje źródeł Polska polityka zagraniczna w latach 1926-1939. Na podstawie tekstów min. Józefa Becka, a także Katyń. A Crime Without Punishment. Pani profesor swoje życie zawodowe związała z uniwersytetem w Lawrence w stanie Kansas w Stanach Zjednoczonych, ale zanim do niego trafiła podzieliła wojenne losy milionów Polaków: tułaczkę i emigrację.
Anna Cienciała w 1952 r. (Źródło: RB)
Anna Maria Cienciała urodziła się 8 listopada 1929 r. w Wolnym Mieście Gdańsku jako córka Andrzeja Cienciały (1901–1973) i Wandy z domu Waissmann (1903–1994). Matka była córką pracownika Polskiej Dyrekcji Kolejowej w Gdańsku, Wincentego Waissmana, ukończyła Gimnazjum Polskie w Wolnym Mieście Gdańsku. Ojciec pochodził ze Śląska Cieszyńskiego, ale postanowił "pójść w morze" i ukończył studia w Wyższej Szkole Morskiej w Tczewie. W 1927 r. został dyrektorem Polskiej Agencji Morskiej z biurem najpierw w Gdańsku, a następnie w Gdyni, a także pełnił funkcję Prezesa Związku Maklerów Okrętowych, radcy Izby Przemysłowo–Handlowej, członka Rady Portu w Gdyni, sędziego handlowego i konsula honorowego Estonii na województwo pomorskie. Właśnie w związku z pracą ojca rodzina przeprowadziła się z Gdańska do Gdyni.
W latach 1936 – 1938 Anna Cienciała uczyła się w szkole sióstr urszulanek w Gdyni. Po wybuchu wojny, pod koniec 1939 r., dzięki dyplomatycznym kontaktom ojca, który – m.in. za sprawą pomocy posła Estonii w Polsce Hansa Markusa - wcześniej wydostał się z rządem RP do Rumunii, rodzinie udało się wyjechać z okupowanej Polski i po długiej podróży przez Berlin, Budapeszt i Mediolan dotrzeć do Paryża. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 r. rodzina wyjechała przez Hiszpanię i Portugalię do Wielkiej Brytanii, gdzie przebywała do 1952 r.
W Wielkiej Brytanii Anna Cienciała kontynuowała naukę w szkole sióstr urszulanek, najpierw w Reading, a potem w Westgate-on-Sea. W 1947 r. zdała maturę, zdobywając zarazem pierwsze stypendium państwowe dla uzdolnionej młodzieży w historii szkoły. Wybrała studia na Wydziale Nauk Słowiańskich i Wschodnioeuropejskich na Uniwersytecie Londyńskim, ale okazało się, że w świetle ówczesnych przepisów jej ojciec zarabiał zbyt dużo, by mogła wykorzystać stypendium na studia w Londynie i została skierowana przez Ministerstwo Oświaty na uniwersytet w Liverpoolu. W dniu 4 lipca 1952 r. otrzymała tam licencjat (ang. Bachelor of Arts) historii nowożytnej na podstawie pracy War and Peace Propaganda 1711–1712. Piers and Parliament.
W tym samym roku rodzice Anny Cienciały z powodu braku perspektyw w Wielkiej Brytanii postanowili wyjechać do Kanady, gdzie mieszkała już ich młodsza córka, siostra Anny, Danuta wraz z mężem. Anna wyjechała wraz z nimi, ale wkrótce przeniosła się do Nowego Jorku, gdzie podjęła studia magisterskie w Instytucie Rusycystyki na Columbia University. Z powodów finansowych zmuszona była go porzucić i wrócić do Montrealu. Podjęła studia na McGill University, na którym w dniu 6 października 1955 r. uzyskała tytuł magistra współczesnej historii Europy na podstawie pracy o Powstaniu Warszawskim 1944 r. (The Warsaw Uprising of 1944 in the Light of Polish–Soviet Relations During World War II).
Anna Cienciała – pierwsza kobieta-naukowiec na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Stanowego w Kansas – 1965 r. (Źródło: RB)
Po ukończeniu studiów powróciła do Stanów Zjednoczonych, gdyż otrzymała propozycję asystentury na University of Indiana w Bloomington, gdzie pracowała w latach 1956–1960 i gdzie rozpoczęła studia doktoranckie. Jednak nie zakończyła kontaktów z Kanadą - jako wykładowca na Université d’Ottawa oraz University of Toronto prowadziła zajęcia m.in. z historii Europy Środkowo-Wschodniej i historii Rosji i ZSRR.
W roku 1962 obroniła na University of Indiana w Bloomington doktorat ze współczesnej historii Europy, specjalizując się w historii Europy Wschodniej. Za temat dysertacji obrała analizę stosunków politycznych Polski z mocarstwami zachodnimi okresu międzywojnia, pracując pod kierunkiem profesora Piotra Wandycza. Jej praca doktorska została opublikowana w 1968 r. pt. Poland and the Western Powers 1938-1939. A Study in the Interdependence of Eastern and Western Europe. Książka otrzymała nagrodę Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce.
Po obronie doktoratu A. Cienciała planowała pozostać w Toronto, ale na jesieni 1964 r. szef wydziału historii zaprosił ją na rozmowę i powiedział: „Niestety, muszę Pani powiedzieć, że Pani praca doktorska nie jest na tym poziomie, który jest wymagany tu w Toronto”, dając jej do zrozumienia, że na kontynuację współpracy nie może liczyć, więc zaczęła rozglądać się za inną posadą.
Akurat na Uniwersytecie Stanowym w Lawrence w stanie Kansas rozwijał się ośrodek studiów rosyjskich i wschodnioeuropejskich, o czym zawiadomił ją kolega, dr Jarosław Piekałkiewicz, którego znała z Indiany. Był profesorem politologii w Kansas i podał jej nazwisko. Władze wydziału zaprosiły ją na rozmowę kwalifikacyjną i w wyniku wygranego konkursu otrzymała posadę. Z Kanady A. Cienciała wyjechała we wrześniu 1965 r. i osiedliła się już w Stanach Zjednoczonych na stałe. Wizę imigracyjną uzyskała z puli Wolnego Miasta Gdańska. Obywatelstwo amerykańskie otrzymała w 1970 roku.
Anna Cienciała w latach 1980-tych (Źródło: RB)
Jako pracownik naukowo-dydaktyczny przepracowała na University of Kansas w Lawrence całe swoje życie zawodowe. Najpierw w latach 1965–1971 na stanowisku adiunkta, zaś w 1971 r. otrzymała tytuł profesora. Przeszła na emeryturę w 2002 r. Zmarła w 2014 r. w szpitalu w Fort Lauderdale na Florydzie w wieku 85 lat.
Spuścizna profesor Cienciały trafiła do IPN w październiku 2015 r. dzięki Rafałowi Stobieckiemu, prof. historii Uniwersytetu Łódzkiego (autorowi m.in. książki Klio za wielką wodą. Polscy historycy w Stanach Zjednoczonych po 1945 r., wyd. IPN, Warszawa 2017), który zasugerował Pani Romanie Bonieckiej, jedynej dysponentce spuścizny i najlepszej przyjaciółce prof. Cienciały, przekazanie jej do IPN. We wrześniu 2015 r. do Lawrence udali się dwaj pracownicy IPN w celu przejęcia spuścizny do zasobu archiwalnego IPN.
Z transportem tych materiałów do Polski wiąże się zabawna historia. Otóż wspomniany już prof. Stobiecki, który był na rekonesansie w domu prof. Cienciały oszacował wielkość spuścizny na „kilka segregatorów”, „kilkadziesiąt teczek”. Z taką informacją przybyli do Kansas pracownicy IPN, by przejąć spuściznę. Stosownie do tej objętości posiadali też środki finansowe na opłacenie kosztów transportu jej do Polski.
Na miejscu okazało się, że wielkość kolekcji to raczej kilka szaf niż segregatorów o wadze ponad 320 kg! Poczta amerykańska wyceniła transport na 5 tys. dolarów, pracownicy IPN mieli... 500.
Rozpoczęły się gorączkowe poszukiwania jakiegoś tańszego sposobu. I znalazł się. Firma Polamer zgodziła się przetransportować całość za tę kwotę, ale pod warunkiem dowiezienia kolekcji do Chicago. Stan Kansas dzieli od Chicago niemal tysiąc kilometrów, a tej ilości materiałów raczej nie bierze się pod pachę. Jak to zrobić? I tutaj znalazło się rozwiązanie: wcześniej niespełniona doktorantka prof. Cienciały, a później jej wieloletnia asystentka Judy Glass podjęła się transportu 20 wielkich pudeł wynajętym półciężarowym samochodem do Chicago. I tak się stało. Stamtąd firma Polamer przetransportowała je do Polski.
Judy Glass zasługuje jeszcze na inną wzmiankę. Jak zostało wspomniane, planowała napisać pod kierunkiem prof. Cienciały rozprawę doktorską, ale z powodów osobistych do jej finalizacji nie doszło. Jednak panie pozostały w kontakcie, a z czasem okazało się, że Judy Glass posiada też inne cenne umiejętności. Wraz z narastającą liczbą materiałów naukowych pani profesor powstało pytanie, jak je przechowywać, by były łatwo dostępne. Wówczas Judy, która wcześniej pracowała w firmie prawniczej stworzyła oryginalny system katalogowania tych materiałów. Były one zebrane w grupy tematyczne, np. Józef Beck, Katyń, Jedwabne itp., a w ramach każdej grupy znajdowały się materiały powiązane - wypisy źródłowe, prace naukowe innych autorów, recenzje własne i obce, publikacje w temacie, materiały z prasy i internetu, prace redakcyjne A. Cienciały nad książkami, artykułami naukowymi, referatami konferencyjnymi, korespondencja, jaką prof. Cienciała prowadziła z różnymi osobami. Każda kwestia była osobnym folderem odpowiednio zatytułowanym z podanymi ramami chronologicznymi. Po wstępnym spisaniu tych materiałów okazało się, że folderów - wielkich i mniejszych - jest niemal 2 300!
Objętość kolekcji to nie tylko rezultat osiągnięć w pracy naukowej prof. Cienciały, ale także rozległości jej zainteresowań, pieczołowitości, z jaką pielęgnowała swój warsztat badawczy, ogromnej energii, niegasnącej przez całe życie pasji i wielkiej pracowitości. Taki zbiór to dla każdego badacza historii nieoceniona pomoc.
Jednym z najwartościowszych elementów kolekcji jest korespondencja, jaką profesor Cienciała prowadziła na przestrzeni swojego życia. Począwszy od studiów magisterskich w Kanadzie, aż po ostatni okres życia była ona medium, przy pomocy którego pani profesor prowadziła polemiki i spory, wymieniała się z adresatami wiedzą historyczną, realizowała prace redakcyjne, starała się o granty i załatwiała sprawy organizacyjne związane z udziałem w konferencjach, oraz utrzymywała kontakty z przyjaciółmi i rodziną. W późniejszych latach pocztę zastąpiła korespondencja e-mail.
Profesor Cienciała utrzymywała rozległe kontakty z historykami na całym niemal świecie, a wśród bliskich Polakom postaci-korespondentów znajdują się Jerzy Giedroyć i Zofia Hertz z Instytutu Literackiego w Paryżu, Piotr Wandycz, Wacław Jędrzejewicz, Doman Rogoyski, Andrzej Beck (syn Józefa Becka), Edward Raczyński, Aleksander Gieysztor, Gustaw Herling-Grudziński, Zbigniew Brzeziński, Ted (Thaddeus) Gromada i wiele innych.
Łączyła ją też wieloletnia więź z polonijnymi organizacjami nauki i kultury, jak Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce, Fundacja Kościuszkowska, Instytut Literacki w Paryżu czy Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, jak również z organizacjami polskimi, amerykańskimi i kanadyjskimi. Wielokrotnie bywała też w Polsce w związku z kwerendami archiwalnymi, na konferencjach, a także odwiedzając rodzinę i przyjaciół.
Podczas jednego z takich pobytów, w 1970 r. poznała panią Romę Boniecką, która stała się z czasem jej najserdeczniejszą przyjaciółką. Panie przyjaźniły się ponad 40 lat, a pani Boniecka stała się też wykonawcą testamentu prof. Cienciały i miała kluczowe znaczenie w przekazaniu jej spuścizny do IPN.
Okładka książki „Polska polityka zagraniczna w latach 1926-1932” z błędnie wydrukowanym tytułem – powinno być 1926-1939 (Źródło: RB)
Oprócz korespondencji w spuściźnie znajdziemy też dokumentację prac redakcyjnych nad książkami pani profesor, artykułami, recenzjami i referatami konferencyjnymi, materiały dydaktyczne prowadzonych na uniwersytecie zajęć, konspekty wykładów i artykułów popularyzacyjnych, listy do redakcji gazet ze sprostowaniami lub informacjami poszerzającymi wiedzę historyczną Amerykanów o Polsce, wnioski grantowe o dofinansowanie badań. Niezwykle skrupulatnie zebrane zostały również wszelkie wzmianki o pani profesor w mediach, wycinki z gazet z udzielonymi wywiadami prasowymi, a także nagrania wywiadów radiowych, powołania się na prace naukowe prof. Cienciały przez innych badaczy.
Pani profesor na przestrzeni lat za swoją pracę była wielokrotnie wyróżniana i nagradzana, także w ojczyźnie. W 2000 r. otrzymała Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej przyznany przez Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego za polsko-amerykańską współpracę naukową i akademicką, a w 2014 r. – pośmiertnie – została odznaczona przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
W 1991 r. została wybrana na członka–korespondenta zagranicznego Polskiej Akademii Umiejętności, a w 2012 r. otrzymała nagrodę Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie za całokształt twórczości oraz popularyzację polskiej historii. Sukces odniosła też w swojej przybranej ojczyźnie, będąc uhonorowana wpisami biograficznymi do kompendiów Who’s Who in America, Who’s Who of American Women, Polish–American Who’s Who, University of Kansas Women’s Hall of Fame.
Pani Profesor była też niezwykle hojnym człowiekiem przeznaczając znaczne kwoty pieniężne na sponsorowanie inicjatyw promujących historię Polski, chociażby przekazanie donacji na rzecz utworzenia Katedry Polonistyki (Polish Chair) na University of Virginia.
Okres i miejsce urodzenia, lata młodzieńcze, doświadczenia życiowe i ludzie, jakich spotykała odcisnęły piętno na zainteresowaniach naukowych prof. Cienciały. Zwłaszcza dzieciństwo spędzone w Gdyni i jego bliskość Wolnego Miasta Gdańska, a także wybuch wojny zdeterminowały jej późniejszą pracę naukową. Szukając w niej odpowiedzi na pytanie „jak do tego doszło?”, koncentrowała się na badaniach relacji polsko-niemieckich i statusu WM Gdańska, miejsca Polski w polityce mocarstw i szerzej – na polskiej polityce zagranicznej widzianej i z wewnętrznej polskiej perspektywy, jak i z perspektywy „Zachodu”, poszerzając swoje zainteresowania o historię Europy Wschodniej, Rosję i ZSRR.
Nieraz, jako rodowitej Polsce, również w kontekście uniwersyteckim, przychodziło jej zderzać się z negatywnymi - i niesłusznymi jej zdaniem - opiniami o Polsce na „Zachodzie”, zwłaszcza o jej międzywojennej polityce zagranicznej, chociażby rzekomej współpracy Józefa Becka z Trzecią Rzeszą (a wręcz nazywaniem go niemieckim agentem), winieniem Polski za wybuch II wojny, zrównywaniem Piłsudskiego z Hitlerem i innymi rzucanymi oskarżeniami. W swoich pracach starała się obalać pokutujące stereotypy, wykazując bezpodstawność zarzutów, przedstawiając motywacje „polskiej racji stanu” i cele ówczesnej polskiej polityki zagranicznej, wybory, przed jakimi stali ówcześni polscy politycy, uwikłanie ich w szerszy kontekst międzynarodowy i własną politykę mocarstw, która kształtowała ich działania wobec Polski.
Do podjęcia tych tematów przywiodło ją też wydarzenie z pierwszego roku studiów. Jak wspominała "Gdy jeden z profesorów historii dowiedział się, że jestem Polką, zaatakował mnie z furią, prawie z pianą na ustach, za politykę Polski wobec Czechosłowacji w 1938 r.: „Jak wyście mogli! W takiej sytuacji!” Byłam zaszokowana, bo nic o tym nie wiedziałam. (...) Przysięgłam sobie, że kiedyś to przestudiuję. Dowiem się, o co tam właściwie chodziło i jakie były cele ówczesnej polskiej polityki zagranicznej." Z tych doświadczeń powstała edycja źródłowa Polska polityka zagraniczna w latach 1926-1939 na podstawie tekstów min. Józefa Becka oraz, artykuły, jak Józef Piłsudski w anglo-amerykanskich informatorach i podręcznikach historycznych po drugiej wojnie światowej. Zagadnienie mitu-stereotypu negatywnego, wykłady popularyzacyjne, np. 20th Century Polish History Distorted in University Textbooks, a także (nieukończona) książka Wolne Miasto Gdańsk w polityce wielkich mocarstw 1918-1939.
Swoje zainteresowanie polską polityką zagraniczną Anna Cienciała rozciągnęła na okres II wojny światowej. Badając sytuację min. Józefa Becka w Rumunii, usiłując dociec jego niepowodzeń w wydostaniu się z internowania (artykuł Internowanie rzadu R.P. w Rumunii we wrześniu 1939 r.) pani profesor zainteresowała się polityką rządu polskiego na uchodźstwie (artykuł The Foreign Policy of the Polish Government-in-Exile, 1939-1945: Political and Military Realities versus Polish Psychological Reality), następnie, po napaści Niemiec na ZSRR, jak doszło do podpisania układu Sikorski-Majski (artykuł General Sikorski and the Conclusion of the Polish-Soviet Agreement of July 30, 1941: A Reassessment), a dalej sprawy Katynia i anglojęzycznej edycji źródłowej Katyń. A Crime Without Punishment (2007) we współpracy z Wojciechem Materskim i Natalią Lebiediewą.
Anna Cienciała podczas wykładu o Katyniu ze stycznia 2008 r. z tomem swojej książki „Katyn. A Crime Without Punishment” (Źródło: RB)
Dramat Powstania Warszawskiego wstrząsnął Anną Cienciałą już we wczesnej młodości, ale do podjęcia tego tematu w swojej pracy naukowej skłoniło ją też osobiste spotkanie z rannymi uczestniczkami powstania tuż po zakończeniu wojny. Powstańczynie zapraszane były wówczas na polonijne obozy harcerskie, ponadto Cienciałowie gościli w swoim domu ciężko ranną w powstaniu Ninę Bartosiak, przyjaciółkę Anny sprzed wojny. Osobiste spotkania w domu i na obozie zaowocowały trwałym myśleniem o powstaniu i to właśnie jemu Anna Cienciała poświęciła swoją pierwszą ważną pracę naukową - pracę magisterską z 1955 r. (The Warsaw Uprising of 1944 in the Light of Polish–Soviet Relations During World War II).
W kolejnych latach, nadal zajmując się tematem miejsca Polski w polityce międzynarodowej skupiła swoją uwagę na konferencji jałtańskiej, celach polityki brytyjskiej, amerykańskiej i sowieckiej (wykłady popularyzacyjne Stalin’s Changing Policies on Poland, 1939-1914; Britain, Poland and the Yalta Agreement, The Anglo-American Road to Yalta; President Franklin D. Roosevelt and Poland in World War II), a także na wydarzeniu otwierającym nowy rozdział polskiej historii - zakończeniu II wojny światowej (wykład V–E Day 1945: The View from Eastern Europe).
Dzięki materiałom spuścizny prof. Cienciały możemy nie tylko pogłębić swoją wiedzę historyczną, ale poznać też alchemię pracy badawczej, zgłębić proces powstawania prac naukowych, ich konceptualizacji, męk twórczych, poprawek redakcyjnych, recenzji - słowem: usłyszeć "jak trawa rośnie". Jest ona nie tylko cennym źródłem wiedzy o życiu pani profesor, ale też lekcją, jak zostaje się wielkim badaczem.
Dziękuję pani Romie Bonieckiej (RB) za pomoc w przygotowaniu tekstu i użyczenie zdjęć.
Niniejszy tekst pochodzi z publikacji „…aby każdy okruch historii został uratowany!” Archiwum Pełne Pamięci, red. Teresa Gallewicz-Dołowa, Wojciech Kujawa, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2021, ISBN 978-83-8229-237-4, publikowany za zgodą wydawcy.
Tekst powstał w ramach projektu Archiwum Pełne Pamięci:
We research the history of Poland in the years 1917–1990 partnering with historical research institutions from all over the world. We conserve, research, provide access, and store public documents, photographs, private letters, diaries, memoirs, films, audio and video recordings for future generations. Our donors also come from all over the world.
