Dnia 22 czerwca 1792 r. król Stanisław August Poniatowski ustanowił nowe odznaczenie – order wojenny Virtuti Militari, co w dosłownym tłumaczeniu z języka łacińskiego znaczy: Cnocie Wojskowej.
Idei nadawania tego wyjątkowego odznaczenia przyświecała chęć nagradzania za zasługi w trakcie działań wojennych na polach bitew. Okoliczności ustanowienia odznaczenia wiążą się wprost z jednym ze zwycięstw podczas wojny polsko-rosyjskiej. 18 czerwca 1792 r. wojska polskie dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego, bratanka króla Stanisława Augusta, pokonały Rosjan w bitwie pod Zieleńcami. Siły polskie liczyły ponad 15 tys. żołnierzy, a rosyjskie ok. 11 tys.
Ofiarność i bohaterska postawa podkomendnych księcia Józefa skłoniły go do złożenia propozycji królowi, by ustanowić nowe odznaczenie wojskowe. Ponadto bitwa ta była ważna ze względów politycznych, pokazała bowiem, że mimo niestabilnej sytuacji Rzeczypospolitej dobrze dowodzona armia jest w stanie wygrać z wojskami rosyjskimi.
Król Stanisław August przystał na propozycję nowego orderu i już 22 czerwca, w dniu ustanowienia odznaczenia, odbył się akt jego nadania 15 żołnierzom. Dekoracji dokonano trzy dni później, 25 czerwca, w Ostrogu na Wołyniu, gdzie stacjonowały polskie wojska. Pierwszymi, którzy dostąpili tego zaszczytu, byli m.in. książę Józef Poniatowski, gen. Tadeusz Kościuszko, a także generałowie Stanisław Mokronowski, Eustachy Sanguszko, Józef Zajączek i Michał Wielhorski.
Nieco później wprowadzono podział orderu na 5 klas: Krzyż Wielki z Gwiazdą, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Medal Złoty i Medal Srebrny. W czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego odznaczenie otrzymało łącznie ponad 500 osób.
Wielki Krzyż Orderu Virtuti Militari (Źródło: Wikipedia)
Autorem pierwszej wersji orderu był medalier Jan Filip Holzhaeusser, a egzemplarze wybiła Mennica Warszawska. Order miał w początkowym okresie kształt owalny z wyraźnym grawerem trzech liter SAR, co było skrótem od łacińskiego Stanislaus Augustus Rex. Nad napisem znalazł się symbol królewskiej korony, a w dolnej części wyryto dwie gałązki palmowe. Rewers orderu wypełniał napis Virtuti Militari. Bardzo szybko dokonano zmiany wyglądu orderu. Na przełomie sierpnia i września 1792 r. order przybrał kształt krzyża. W takiej stylistyce funkcjonuje do dzisiaj, w formie przyjętej przed II wojną światową, w 1933 r. Wyraz Virtuti znajduje się na ramionach poziomych odznaczenia, a Militarina pionowych. W zależności od klasy odznaczenia różne są też kolory ramion krzyża. W środkowej części odznaczenia znajduje się Orzeł w kształcie z 1792 r. Z kolei na odwrocie wyryto napis Honor i Ojczyzna, dodając datę 1792 r.
Co ciekawe, bardzo szybko, bo już pod koniec sierpnia 1792 r., targowiczanie zakazali noszenia orderu. Za nieprzestrzeganie zakazu groziły kary. Na początku stycznia 1794 r. Rada Nieustająca zniosła to odznaczenie, ponownie przywrócone w 1806 r. W styczniu 1832 r. car Rosji Mikołaj I zdecydował o precedencyjnej degradacji orderu do „Polskiej Odznaki Zaszczytnej za Zasługi Wojenne”. Swoją rangę Virtuti Militari odzyskało dopiero w II RP. Wówczas, decyzją Sejmu Ustawodawczego z sierpnia 1919 r., ponownie stało się orderem wojskowym, funkcjonującym w ramach pięciu klas: Krzyża Wielkiego z Gwiazdą, Krzyża Komandorskiego, Krzyża Kawalerskiego, Krzyża Złotego oraz Krzyża Srebrnego.
Order funkcjonował w różnych okresach polskiej historii, w czasie zaborów, w II RP, podczas II wojny światowej, a także w czasach komunistycznej dyktatury. Dlatego też, w zależności od okresu, nadawały go różne osoby. Z przyznaniem orderu wiązały się dodatkowe profity. W zależności od okresu była to roczna pensja, dożywotnia pensja, pierwszeństwo przy przydziale ziemi lub ubieganiu się o stanowiska w administracji rządowej, zniżki na podróże koleją, leczenie na koszt państwa itp.
Virtuti Militari dostały także miasta, np. Lwów w 1920 r. czy Warszawa w 1939 r. Odznaczono również okręt ORP „Błyskawica”. Wśród odznaczonych tym wyjątkowym orderem znalazł się też sowiecki dyktator – I sekretarz KPZR Leonid Breżniew, któremu przyznały je władze PRL. Spotkało się to z symbolicznym gestem protestu odznaczonych przed wojną kawalerów Virtuti Militari, którzy w 1976 r. złożyli swoje ordery na Jasnej Górze, przed ołtarzem Matki Boskiej Częstochowskiej.
Po upadku systemu komunistycznego nie przyznano nikomu Virtuti Militari, jednak kilku osobom go odebrano, m.in. wspomnianemu Breżniewowi czy Iwanowi Sierowowi. Order może być przyznany wyłącznie za zasługi wojenne w czasie trwania wojny lub najpóźniej pięć lat po jej zakończeniu. Łącznie Orderem Virtuti Militari uhonorowano 26 tys. osób. Pierwszą kobietą odznaczoną tym orderem była sierżant armii Księstwa Warszawskiego Joanna Żubr, a najmłodszym Antoni Petrykiewicz, 13-letni chłopiec, obrońca Lwowa z 1918 r., który zmarł w wyniku odniesionych ran 14 stycznia 1919 r.
